اسم پرتو درمانی را در درمان سرطان زیاد شنیده‌ایم. در پرتو درمانی از امواج با انرژی بالا استفاده می‌کنند. این پرتوها به‌صورت موضعی تابانده می‌شوند چونن توسط سلول‌های عادی هم می‌توانند جذب شوند و باعث بروز عوارض جانبی شوند. متخصص انکولوژی گاهی از این درمان برای کوچک کردن تومور قبل از جراحی استفاده می‌کند.
در این مطلب از مجله سلامت دکترتو می‌خواهیم پرتو درمانی یا رادیوتراپی را به صورت کامل بررسی کنیم. تا انتهای این مطلب با همراه باشید.
پرتو درمانی چیست؟
پرتو درمانی یا همان رادیوتراپی یک نوع روش درمانی است که در آن از امواج پرانرژی همچون اشعه‌ی ایکس برای درمان سرطان استفاده می‌شود. این روش سلول‌های سرطانی و بافت‌های اطراف آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. همان‌طور که از تعریف پرتو درمانی برداشت می‌شود، سلول‌های سالم هم در این درمان آسیب می‌بینند و از بین می‌روند. این مسئله می‌تواند سبب ایجاد عوارض جانبی شود. سلول‌های سالم معمولاً می‌توانند خود را ترمیم کنند، اما این امکان برای سلول‌های سرطانی وجود ندارد. زمانی‌که سلول‌های سالم خود را مجدداً بازسازی می‌کنند، عوارض جانبی رادیوتراپی هم بهبود می‌یابند.
اشعه‌های پر قدرت در پرتو درمانی، ماده‌ی وراثتی یا DNA درون سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد و به آن آسیب می‌رساند. اگر سلول نتواند DNA را ترمیم کند، قابلیت حیات خود را از دست می‌دهد.
پرتودرمانی توسط یک تیم درمانی حرفه‌ای متشکل از متخصص انکولوژی و متخصص رادیوتراپی برنامه‌ریزی و اجرا می‌شود، زیرا این درمان بسیار حیاتی و مهم است. در واقع مهم‌ترین نکته در پرتو درمانی، درمان سرطان با کم‌ترین آسیب به سلول‌های سالم است.
کمورادیوتراپی چیست؟
برخی از بیماران سرطانی ممکن است هم‌زمان شیمی‌درمانی و پرتو درمانی را آغاز کنند. در این حالت به ترکیب روش‌های درمانی شیمی‌درمانی و پرتودرمانی، کمورادیوتراپی گفته می‌شود. در شیمی‌درمانی، از داروهای سایتوتوکسیک یا داروهای سرکوب کننده‌ی سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. داروهای مورد استفاده در شیمی‌درمانی می‌توانند سلول‌های سرطانی را در برابر رادیوتراپی حساس‌تر کنند؛ بنابراین ممکن است اثر رادیوتراپی را بیشتر کند. البته این روش تنها برای برخی از سرطان‌ها مؤثر است و برای همهی آن‌ها جوابگو نیست.
استفاده هم‌زمان از شیمی‌درمانی و پرتو درمانی، می‌توانند عوارض جانبی شدیدتری و بدتری برای بیمار ایجاد کنند. بهتر است قبل از انجام این روش درمانی، به اندازه‌ی کافی درباره‌ی آن تحقیق کنید.
چرا پرتودرمانی انجام می‌شود؟
یک بیمار به دلایل مختلفی ممکن است پرتودرمانی انجام دهد. این دلایل عبارت‌اند از:
1. پرتودرمانی با هدف درمان سرطان
یکی از روش‌های درمانی برای درمان سرطان پرتودرمانی به تنهایی است. ممکن است برای یک بیمار سرطانی، جراحی به همراه پرتودرمانی انجام شود. این کار خطر بازگشت سرطان را کاهش می‌دهد. گاهی هم ممکن است رادیوتراپی قبل از جراحی انجام شود. این کار تومور را کوچک و محدود می‌کند و برداشتن آن را با جراحی تسهیل می‌نماید.
2. پرتودرمانی به منظور کاهش علائم
گاهی هدف درمان کاهش علائم بیماری و تسهیل وضعیت بیمار است. در این موارد از پرتو درمانی برای کاهش علائم سرطان چون سرفه و درد استفاده می‌شود. پزشکان پرتو درمانی با این هدف را زمانی پیشنهاد می‌کنند که سرطان درمان نداشته باشید و علائم رو به وخامت باشند. در این صورت با محدود کردن رشد تومور، علائم آن را تا حدودی تخفیف می‌دهند.
3. کمک کننده به سایر روش‌های درمانی
پرتودرمانی را می‌توان قبل و بعد از روش‌های درمانی دیگر انجام داد تا به اثرگذاری بیشتر آن‌ها کمک کند. کمورادیوتراپی که ترکیبی از شیمی‌درمانی و رادیوتراپی است، نمونه‌ای از این نوع درمان است.
4. پرتودرمانی به منظور کنترل تومور
تومورهایی که نمی‌توان درمان کرد را باید کنترل کرد. در صورتی که رشد تومور کنترل شود، کیفیت زندگی بیمار سرطانی افزایش چشمگیری پیدا می‌کند. در این موراد می‌توان از پرتودرمانی برای کنترل رشد تومور استفاده کرد.
انواع روش‌های پرتو درمانی
رادیوتراپی معمولاً در مراکز درمانی مرجعی همچون بیمارستان‌ها انجام می‌گیرد. تعداد زیادی مرکز پرتو درمانی در سراسر کشور وجود دارند و آماده‌ی خدمت‌رسانی به بیماران سرطانی هستند. ممکن است که شیمی‌درمانی یا جراحی را در بیمارستان‌های محلی هم بتوانید انجام دهید، اما مجبور به انجام پرتودرمانی در مراکز دیگر شوید. رادیوتراپی انواع مختلفی دارد و به شکل‌های متنوعی انجام می‌پذیرد. در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.
پرتودرمانی به دو صورت انجام می‌پذیرد که عبارت‌اند از:
1. پرتو درمانی خارجی
در این نوع پرتودرمانی، اشعه‌های پرانرژی از بیرون بدن توسط ابزار مخصوصی تابانیده می‌شوند. این روش معمول‌ترین روش پرتودرمانی برای درمان سرطان است. نام دیگر این رادیوتراپی تله‌تراپی (رادیوتراپی از راه دور) است.
2. پرتو درمانی داخلی
رادیوایزوتوپ تراپی و یا براکی‌تراپی نام‌های دیگر پرتو درمانی داخلی هستند. این ماده‌ی رادیواکتیو درون بدن فرد و در نزدیکی محل سرطان قرار داده می‌شود. ماده‌ی رادیواکتیو می‌تواند به شکل لوله، سیم، کپسول و یا دانه درون بدن جای‌گذاری شود.
در پرتودرمانی داخلی سیستمیک، بیمار باید یک ماده‌ی رادیواکتیو را قورت بدهد. این ماده درون بدن گردش می‌کند و جای سرطان را پیدا کرده و سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد. البته ممکن است که یک نیروی متخصص کادر درمان، ماده‌ی رادیواکتیو را از طریق سوزن به درون رگ‌های فرد تزریق کند.
قبل از انجام رادیوتراپی به این نکات دقت کنید!
قبل از اینکه پرتودرمانی شما آغاز شود، باید مراقبت‌های خاصی را انجام دهید و نکاتی را در نظر داشته باشید که همهی آن‌ها را تیم درمانی به شما آموزش می‌دهند. این کار به منظور افزایش کارایی رادیوتراپی و کاهش عوارض جانبی آن است. در ابتدا تیم درمانی به شما توضیحات لازم را به شما می‌دهند و یک رضایت‌نامه از شما دریافت می‌کنند. نکاتی که قبل از انجام رادیوتراپی باید در نظر داشته باشید شامل موارد زیر هستند:
1. به هیچ عنوان نباید باردار باشید!
نباید باردار باشید یا در صورتی که آقا هستید، همسرتان نباید باردار باشد. پرتو درمانی می‌تواند بر جنین در حال رشد تأثیر منفی بگذارد و به او آسیب بزند. قبل از انجام این درمان، باید یک تست بارداری بدهید. همچنین باید در طول درمان از روش‌های جلوگیری از بارداری استفاده کنید. در رابطه با توانایی باروری بعد از انجام این فرایند درمانی باید با پزشک خود صحبت کنید و اطلاعات بیشتری کسب کنید.
2. وجود ابزارهای پزشکی در بدنتان را به پزشک اطلاع دهید.
در صورتی که جراحی قلبی انجام داده‌اید و یا در بدن خود ابزار خاصی چون باتری قلبی دارید، باید با پزشک خود در میان بگذارید. پرتودرمانی می‌تواند بر روی این وسایل اثر بگذارد و باید به طور خاصی برنامه‌ریزی شود.
3. مراقبت‌های پوستی را جدی بگیرید.
این درمان ممکن است بر پوست شما، به‌ویژه در محل سرطان واکنش پوستی ایجاد کند و به آن آسیب برساند. سعی کنید از پوست خود در این نواحی مراقبت‌های بیشتر و دقیق‌تری به عمل آورید.
4. سیگار را ترک کنید.
ترک سیکار اثرگذاری پرتودرمانی را چندین برابر می‌کند. همچنین عوارض جانبی پرتودرمانی را به طرز چشمگیری کاهش می‌دهد.
رادیوتراپی چگونه انجام می‌شود؟
اینکه فرایند رادیوتراپی به چه صورت انجام می‌شود و چه مراحلی دارد کاملا بستگی به نوع رادیوتراپی دارد.
1. فرایند پرتودرمانی خارجی
برای انجام رادیوتراپی خارجی، بیمار بر روی یک سطح دراز می‌کشد که در زیر آن یک دستگاه بزرگ وجود دارد. تکنسین بیمار را درون دستگاه قرار می‌دهد و خود به اتاق مجزای دیگری می‌رود. بیمار طی انجام فرایند باید بدون حرکت باقی بماند. لازم به ذکر است که نیازی به نگه‌داشتن نفس نیست و شخص می‌تواند با آسودگی خاطر تنفس کند. دستگاه صداهای متنوعی مشابه جاروبرقی، کلیک کردن و یا چرخیدن می‌دهد. یک بلندگو درون دستگاه وجود دارد که به تکنسین اجازه می‌دهد در صورت لزوم نکاتی را به بیمار گوش‌زد کند.
2. فرایند رادیوتراپی داخلی
در روش پرتودرمانی داخلی ماده‌ی رادیواکتیو توسط یک لوله یا کتتر و یا از اپلیکاتور درون بدن قرار داده می‌شود. هنگامی که لوله یا اپلیکاتور یا ایمپلنت در جای مناسب قرار بگیرد، پزشک ماده را وارد بدن می‌نماید. ممکن است ایمپلنت تا چند روز در بدن شما باقی بماند و سپس پزشک آن را خارج کند. گاهی هم ایمپلنت برای همیشه در بدن بیمار باقی می‌ماند اما چیزی از خود متشعشع نمی‌کند.
مراقبت‌های بعد از پرتو درمانی
مراقبت‌های بعد از انجام رادیوتراپی متناسب با نوع سرطان و روند درمانی شما برنامه‌ریزی می‌شود. این مراقبت‌ها ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- مایعات زیادی بنوشید. در صورتی که در اثر انجام رادیوتراپی، گلوی شما زخم شد، آب خنک بنوشید تا آن را تسکین دهد.
- سعی کنید رژیم غذایی پرکالری و پر پروتئین داشته باشید.
- استراحت خود را افزایش دهید.
- رادیوتراپی ممکن است موجب اسهال، تهوع و استفراغ شود. برای پیشگیری از بدتر شدن این عوارض، بهتر است رژیم غذایی سبک همراه با فیبر داشته باشید و از خوردن غذاهای چرب و سنگین پرهیز کنید.
- وعده‌های غذایی کم حجم بخورید. تعداد وعده‌ها را زیاد و حجم آن‌ها را کم کنید.
- از خوردن نوشیدنی‌های گاز‌دار بپرهیزید.
- در صورت داشتن علائم تنفسی، تنگی نفس، درد قفسه‌ی سینه، گیجی و تشنج با اورژانس تماس بگیرید.
عوارض پرتودرمانی و راه‌های مقابله با آن‌ها
انجام پرتو درمانی باعث بروز عوارضی جانبی در بیمار می‌شود که برخی از آن‌ها شایع و برخی نادر هستند.
عوارض شایع پرتودرمانی
پرتو درمانی باعث بروز عارضه‌هایی می‌شود که برای مقابله کردن با هر کدام از این عوارض جانبی راهکارهای متفاوتی ارائه شده است که در ادامه به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت.
1. خستگی مفرط
برای مقابله با خستگی مفرط و بهبودی آن می‌توان راهکارهای زیر را در نظر گرفت؛
- وسایل پر‌استفاده و مورد نیاز را در محل دسترسی قرار دهیم.
- راه‌های تن‌آرامی را به کار بگیریم. مثلا تنفس، ورزش‌های سبک، مدیتیشن، موسیقی و…
- برای تنظیم کار و استراحت، باید بین کار و فعالیت‌های روزانه، چرت‌های کوتاه در نظر گرفته شود.
- حتما ورزش روزانه در نظر گرفته شود. هر چند که فعالیت باید سبک باشد.
- غذاهای غنی از پروتئین در رژیم غذایی لحاظ شود.
- به اندازه‌ی کافی آب مصرف شود.
- مراقبت افسردگی باشیم. افسردگی می‌تواند منجر به خستگی مفرط شود.
2. کم شدن اشتها
- به جای خوردن 3 وعده‌ی بزرگ در روز بهتر است 5 تا 6 وعده کوچک غذا خورده شود.
- هر زمان که احساس گرسنگی به بیمار دست داد، غذا خورده شود، حتی اگر در زمان وعده‌ی غذایی نباشد.
- اسنک‌ها و میان‌وعده‌های مغذی و مناسب در دسترس بیمار قرار داده شود.
- مکمل‌های مایع در صورت امکان مصرف شود.
- کالری به میزان کافی مصرف شود.
3. حساس شدن پوست در محل پرتودرمانی
در صورتی که در اثر رادیوتراپی پوست شما حساس شود و آسیب ببیند، می‌توانید از روش‌های زیر برای بهبود احوال خود استفاده کنید:
- لباس‌های گشاد و نرم بپوشید.
- محل رادیوتراپی را نخارانید یا مالش ندهید.
- برای شست‌و‌شوی محل آسیب‌دیده‌ی پوست از آب ولرم و صابون ضد حساسیت استفاده کنید.
- در معرض آفتاب مستقیم قرار نگیرید.
- از گذاشتن کمپرس آب سرد و کمپرس گرم بر روی محل آسیب دیده بپرهیزید.
- برای از بین بردن موهای زائد ناحیه‌ی مورد نظر، از محصولات موبر، تراشیدن و یا کندن موها استفاده نکنید.
- پس از استفاده از هر گونه محصول آرایشی و بهداشتی، با پزشک خود مشورت کنید و از او اجازه بگیرید.
پرتودرمانی بر چه سرطان‌هایی اثر می‌گذارد؟
پرتودرمانی یک روش درمانی برای سرطان است. سرطان‌هایی که این روش می‌تواند آن‌ها را درمان کند و یا بر آن‌ها تأثیر بگذارد متنوع‌اند.
سرطان‌هایی که پرتو درمانی خارجی بر آن‌ها اثر می‌گذارند و درمان می‌کنند عبارت‌اند از سرطان‌های:
- سینه
- ریه
- پروستات
- کولون یا روده‌ی بزرگ
- گردن و یا سر.
سرطان‌هایی که پرتودرمانی داخلی بر آن‌ها تأثیر می‌گذارند عبارت‌اند از از سرطان‌های:
- سرویکس (دهانه‌ی رحم)
- واژن
- رحم
- رکتوم
- سر و گردن
- چشم.
هرچند ممکن است رادیوایزوتوپ درمانی برای درمان سرطان‌های زیر توصیه شوند:
- پروستات
- تومورهای مغزی
- ریه
- پوست
- سینه
- مری
- مقعد
- سرطان مثانه.
سؤالات متداول شما
وقتی با یک بیماری پیچیده مثل سرطان روبروی می‌شویم، سؤالات زیادی در ذهن شکل می‌گیرد. یکی از مهم‌ترین این سؤالات راه‌های درمان سرطان است. یکی از این راه‌ها پرتو درمانی است که در این مطلب با آن آشنا شدیم. در ادامه مطلب به برخی از سؤالات پرتکرار شما جواب داده‌ایم:
1. پرتودرمانی بهتر است یا شیمی‌درمانی؟
همان طور که پیش‌تر گفته شد، هر کدام این روش‌های درمانی می‌تواند مناسب نوع خاصی از سرطان باشد. توجه داشته باشید که شیمی‌درمانی تمام بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما پرتودرمانی تنها یک بخش از بدن را که سرطان در آن است را هدف قرار می‌دهد. در برخی موارد استفاده از هر دو روش می‌تواند تأثیر فوق‌العاده‌ای بر درمان سرطان داشته باشد.
2. پرتو درمانی چند جلسه است؟
طول دوره‌ی پرتو درمانی معمولاً برای چند هفته طول می‌کشد. در پرتودرمانی خارجی معمولاً 5 جلسه در هفته که 15 دقیقه طول می‌کشد بین 3 تا 9 هفته صورت می‌پذیرد. رادیوتراپی داخلی معمولاً نیاز به بستری دارد.
3. آیا پرتودرمانی درد دارد؟
پرتودرمانی روشی است که در آن درد وجود ندارد. البته این روش سبب بروز برخی از عوارض جانبی می‌شود که این عارضه‌ها می‌توانند در بیمار ایجاد ناراحتی و درد بکنند. مثلاً یکی از عوارض شایع این فرایند درمانی، تحریک‌پذیر شدن پوست است. هنگامی که پوست شما تحریک‌پذیر باشد، به سادگی زخم شده و درد می‌کند. برای درمان درد ناشی از پرتودرمانی، درمان‌های مختلفی وجود دارد که پزشک شما متناسب با شرایط شما، بهترین را برخواهد گزید.
4. برای اسهال بعد از پرتو درمانی چه کنیم؟
در صورتی که پرتو درمانی در ناحیه‌ی لگن انجام شود می‌تواند باعث اسهال شود. اسهال می‌تواند طولانی شود و تا زمان اتمام درمان ادامه داشته باشد. اگر حجم و تعداد دفعات اسهال زیاد شود، باید به پزشک مراجعه کرد. در صورتی‌که اسهال همراه با علائم دیگری چون درد و تب باشد، ممکن است خطرناک باشد و باید به پزشک مراجعه کرد. همچنین اگر اسهال طولانی شود و کاهش وزن اتفاق بیفتد حتماً باید به مراکز درمانی مراجعه کرد.
5. درد قفسه سینه بعد از پرتودرمانی طبیعی است؟
کسانی که برای درمان سرطان سینه به پرتو درمانی روی می‌آورند، ممکن است دچار درد قفسه‌ی سینه بعد از رادیوتراپی شوند. این درد موقتی است و جای نگرانی ندارد. در صورت ادامه‌دار بودن درد، باید به متخصص انکولوژی مراجعه کرد.
6. درصد موفقیت پرتودرمانی چقدر است؟
میزان اثربخشی پرتو درمانی به نوع سرطان و مرحله‌ی سرطان بستگی دارد. مثلا اگر فرد در مراحل 3 و 4 سرطان کلیه باشد، نباید از پرتودرمانی انتظار معجزه داشته باشد. همچنین اگر فرد درگیر سرطان کبد در مراحل انتهایی است، نمی‌تواند از پرتودرمانی موفقیت بخواهد! زمان انجام این درمان به میزان زیادی در اثربخشی آن مؤثر و تعیین‌کننده است.
7. آیا پرتودرمانی بر سکس تأثیر می‌گذارد؟
هنگامی که تحت تاثیر پرتودرمانی خارجی قرار می‌گیرید، سکس مانعی ندارد. اما مواقعی در پرتودرمانی داخلی وجود دارد که باید از انجام سکس و نزدیکی اجتناب کنید. البته هر گونه توصیه‌ای درباره‌ی این مسئله توسط تیم درمانی به شما داده خواهد شد و نیازی به نگرانی نیست. تنها نکته‌ای که همیشه باید آن را به خاطر داشته‌باشید، استفاده از وسایل جلوگیری از بارداری است.
8. آیا پرتودرمانی باعث ناباروری می‌شود؟
در صورتی که پرتودرمانی در ناحیه‌ی لگنی باشد، ممکن است نازایی برای شما به بار بیاورد. حتی اگر پرتودرمانی در ناحیه‌ی هیپوفیز باشد هم این خطر وجود دارد. پیش از این که درمان را انجام دهید، حتما در رابطه با این مسئله با متخصص انکولوژی مشورت کنید و سپس تصمیم به پرتودرمانی بگیرید.
9. آیا پرتودرمانی هر سرطانی را درمان می‌کند؟
همان طور که پیش‌تر گفته شد، پرتودرمانی گاهی با هدف درمان به کار برده نمی‌شود. بلکه گاهی تنها هدف ما از انجام این روند درمانی، بهبود علائم و یا کنترل رشد تومور است. از این رو پرتو درمانی برای سرطان‌هایی که می‌دانیم درمانی ندارند هم ممکن است انجام شود. حتی ممکن است به عنوان یک روش کمک‌کننده در کاهش علائم سرطان در برنامه‌ی درمانی فرد قرار گیرد.
راهنمای مراجعه به پزشک
سرطان یکی از پیچیده‌ترین بیماری‌هایی است که انسان در طول تاریخ با آن دست‌و‌پنجه نرم کرده است. دلیل پیچیدگی این بیماری هم این است که سرطان از تکامل جلوتر است و علم بشر هنوز نتوانسته آن را کامل درک کند. هنوز درمان قطعی برای انواع سرطان وجود ندارد. البته راه‌هایی برای درمان سرطان وجود دارد که در موارد زیادی هم مؤثر است و منجر به بهبودی کامل می‌شود. یکی از این راه‌های درمانی پرتو درمانی یا رادیوتراپی است که در این مطلب در مورد آن مفصلاً صحبت کردیم.
در پرتو درمانی از اشعه‌هایی با انرژی بالا برای از بین بردن سلول‌های سرطانی یا محدود کردن رشد آن‌ها استفاده می‌شود. گاهی هم از پرتودرمانی صرفاً برای کاهش علائم سرطان و بهبود حال بیمار استفاده می‌شود. علاوه بر این از رادیوتراپی برای کوچک کردن تومورها قبل از انجام جراحی هم استفاده می‌شود. متخصص انکولوژی همراه با متخصص رادیوتراپی امکان استفاده از پرتودرمانی را در مورد بیمار بررسی می‌کنند و اگر درمان را مؤثر دانستند، از روش‌های مختلف آن برای درمان بیمار یا بهبود علائم او استفاده می‌کنند.
برای پیدا کردن یک تیم درمانی خوب متشکر از بهترین متخصص انکولوژی و بهترین متخصص رادیوتراپی برای پرتودرمانی سری به وب‌سایت دکترتو بزنید. در دکترتو علاوه بر پیدا کردن بهترین دکتر، می‌توانید به راحتی و به‌صورت اینترنتی نوبت بگیرید و یا در صورت نیاز از مشاوره آنلاین یا مشاره تلفنی با پزشکان مجرب استفاده کنید.
دکترتو مراقب سلامتی شماست!
منبع: macmillan, mayoclinic, medicalnewstoday
