آلودگی هوا یکی از چالش‌های مهم در ایران و بسیاری از کشورهای جهان است که اثرات مخربی بر سلامت انسان دارد. قرارگیری مداوم در معرض آلاینده‌هایی مانند ذرات معلق (PM2.5 و PM10)، دی‌اکسید نیتروژن (NO₂) و ازن (O₃) می‌تواند منجر به بروز طیف وسیعی از مشکلات کوتاه‌مدت و بلندمدت در سیستم‌های تنفسی، قلبی، عصبی و حتی روانی شود. دکترتو به بررسی دقیق عوارض کوتاه‌مدت و بلندمدت آلودگی هوا، علائم هشداردهنده، زمان مراجعه به پزشک و راهکارهای پیشگیری و مقابله با این معضل پرداخته‌است. اگر نگران آلودگی هوا و عوارض آن هستید، با ما همراه باشید.
شاخص آلودگی هوا (Air Quality Index – AQI) معیاری استاندارد برای اندازه‌گیری و نمایش کیفیت هوا است که نشان می‌دهد میزان آلودگی هوا در یک منطقه چقدر است و چه تأثیری می‌تواند بر سلامت انسان داشته باشد. این شاخص به‌صورت عددی بیان می‌شود و هر عدد نشان‌دهنده سطح مشخصی از آلودگی و خطرات آن است. AQI معمولاً بر اساس اندازه‌گیری آلاینده‌های زیر محاسبه می‌شود:
| شاخص آلودگی هوا (AQI) | توضیح وضعیت | تأثیر بر سلامت |
| ۰-۵۰ | هوای پاک (سبز) | بدون خطر برای سلامت |
| ۵۱-۱۰۰ | هوای قابل قبول (زرد) | خطرات اندک برای گروه‌های حساس |
| ۱۰۱-۱۵۰ | ناسالم برای گروه‌های حساس (نارنجی) | کودکان، سالمندان و بیماران قلبی و ریوی در معرض خطر هستند |
| ۱۵۱-۲۰۰ | ناسالم (قرمز) | همه افراد ممکن است تحت تأثیر قرار گیرند |
| ۲۰۱-۳۰۰ | بسیار ناسالم (بنفش) | تأثیرات جدی بر سلامت عمومی |
| ۳۰۰+ | خطرناک (قهوه‌ای) | وضعیت اضطراری و خطرناک برای همه افراد |
عوامل آلودگی هوا به دو دسته منابع انسانی (مصنوعی) و منابع طبیعی تقسیم می‌شوند. منابع انسانی شامل فعالیت‌هایی مانند استفاده از وسایل نقلیه موتوری، انتشار آلاینده‌ها از صنایع و کارخانه‌ها، سوزاندن سوخت‌های فسیلی، فعالیت‌های کشاورزی و سوزاندن زباله‌ها هستند که منجر به تولید گازهایی مانند منوکسید کربن (CO)، دی‌اکسید نیتروژن (NO₂) و دی‌اکسید گوگرد (SO₂) می‌شوند. در مقابل، منابع طبیعی مانند فوران آتشفشان‌ها، طوفان‌های گرد و غبار، آتش‌سوزی جنگل‌ها و ترکیبات آلی فرّار از گیاهان نیز به آلودگی هوا دامن می‌زنند. این آلاینده‌ها می‌توانند باعث مشکلات جدی سلامتی، از جمله بیماری‌های قلبی، تنفسی و عصبی شوند.
علاوه بر این، آلاینده‌های اصلی شامل ذرات معلق (PM2.5 و PM10)، دی‌اکسید نیتروژن (NO₂)، دی‌اکسید گوگرد (SO₂)، منوکسید کربن (CO) و ازن سطح زمین (O₃) هستند که هرکدام اثرات مخربی بر سلامت انسان و محیط‌زیست دارند. آگاهی از این منابع و اتخاذ تدابیر پیشگیرانه مانند کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی و نظارت بر شاخص کیفیت هوا (AQI) برای کنترل و کاهش آلودگی هوا ضروری است.
طبق گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی (WHO) و آژانس محیط‌زیست اروپا (EEA)، آلودگی هوا می‌تواند به سیستم‌های مختلف بدن آسیب وارد کند و طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها را ایجاد یا تشدید کند.
آلاینده‌هایی مانند ذرات معلق (PM2.5 و PM10) و دی‌اکسید نیتروژن (NO₂) می‌توانند به عمق ریه نفوذ کرده و باعث التهاب، آسم، برونشیت مزمن، بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD) و سرطان ریه شوند. کودکان و افراد مسن به‌ویژه در معرض خطر بیشتری قرار دارند.
ذرات معلق و گازهای آلاینده می‌توانند وارد جریان خون شوند و با ایجاد التهاب و استرس اکسیداتیو، خطر فشار خون بالا، تصلب شرایین، نارسایی قلبی، سکته قلبی و سکته مغزی را افزایش دهند.
طبق آمار WHO، آلودگی هوا سالانه باعث ۷ میلیون مرگ زودرس در سراسر جهان می‌شود. همچنین، حدود ۹۰٪ از جمعیت جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که کیفیت هوا پایین‌تر از استانداردهای جهانی است.
با رعایت نکات پیشگیرانه مانند استفاده از ماسک‌های استاندارد، کاهش فعالیت در هوای آزاد در روزهای آلوده، استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوا و تقویت سیستم ایمنی، می‌توان اثرات مضر آلودگی هوا را به حداقل رساند. آگاهی از شاخص کیفیت هوا و توجه به هشدارهای مقامات بهداشتی نیز نقش مهمی در محافظت از سلامت فردی و خانوادگی دارد. در ادامه، مهم‌ترین راهکارها برای محافظت از سلامت در برابر آلودگی هوا آورده شده است:
آلودگی هوا تأثیرات مخربی بر سلامت انسان دارد و این اثرات می‌توانند به‌صورت کوتاه‌مدت یا بلندمدت ظاهر شوند. طبق گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی و آژانس محیط‌زیست اروپا، علائم هشداردهنده ناشی از آلودگی هوا معمولاً در سیستم‌های تنفسی، قلبی، عصبی و حتی سلامت روانی بروز می‌کنند. در ادامه به مهم‌ترین عوارض کوتاه‌مدت و هشداردهنده ناشی از آلودگی هوا اشاره می‌کنیم.
عوارض کوتاه‌مدت معمولاً به‌سرعت پس از قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا ظاهر می‌شوند و می‌توانند پس از کاهش تماس با آلاینده‌ها بهبود یابند. عوارض کوتاه‌مدت آلودگی هوا می‌توانند به‌سرعت بروز کنند و در صورت نادیده گرفتن، به مشکلات جدی‌تری تبدیل شوند. رعایت نکات پیشگیرانه مانند استفاده از ماسک مناسب، اجتناب از فعالیت در فضای باز در ساعات اوج آلودگی، استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوا و تقویت سیستم ایمنی می‌تواند به کاهش اثرات مضر آلودگی هوا کمک کند. این عوارض عبارت‌اند از:
قرارگیری طولانی‌مدت در معرض ذرات معلق (PM2.5 و PM10) و دی‌اکسید نیتروژن (NO₂) که باعث تحریک مجاری تنفسی می‌شود می‌تواند ایجاد سرفه مزمن بکند. اگر هر کدام از موارد زیر را در خود یا نزدیکانتان مشاهده کردید، حتما به دکتر ریه یا دکتر آلرژی مراجعه کنید:
کاهش اکسیژن‌رسانی به مغز به دلیل مونوکسید کربن (CO) و ازن (O₃) می‌تواند ایجاد سردرد کند. مراجعه به پزشک عمومی یا متخصص مغز و اعصاب در صورت بروز هر یک از علائم زیر ضروری است:
تحریک مخاط گلو به دلیل تماس با دی‌اکسید گوگرد (SO₂) و ازن (O₃) می‌تواند در فرد ایجاد علائمی مانند گلودرد بکند. اگر گلو درد بیش از یک هفته ادامه پیدا کند یا به سختی مایعات و غذا را ببلعید، یا این علامت همراه با تورم غدد لنفاوی باشد، باید به پزشک عمومی یا متخصص گوش و حلق و بینی مراجعه کنید.
کاهش اکسیژن‌رسانی به مغز به دلیل استنشاق مونوکسید کربن (CO) یا ذرات معلق می‌تواند ایجاد سرگیجه کند. اگر هر یک از علائم زیر را داشته باشید، حتما باید به دکتر عمومی یا دکتر مغز و اعصاب مراجعه کنید.
التهاب مجاری تنفسی و کاهش عملکرد ریه در اثر ذرات معلق (PM2.5) و ازن (O₃) یکی از عوارض آلودگی هوا است که می‌تواند ایجاد تنگی نفس کند. اگر تنگی نفس ناشی از آلودگی هوا هر یک از ویژگی‌های زیر را داشت باید فورا به دکتر ریه مراجعه کنید:
تحریک غشای مخاطی چشم توسط ذرات معلق (PM2.5) و گازهای آلاینده مانند ازن (O₃) یکی از عوارض شایع آلودگی هوا است. به همین دلیل است که بیشتر ما در هنگام آلودگی هوا با سوزش چشم مواجه می‌شویم. اگر هر یک از علائم زیر را دارید به دکتر چشم پزشک مراجعه کنید:
آلودگی هوا باعث آسیب به لایه محافظ چشم و افزایش احتمال ورود باکتری‌ها و ویروس‌ها می‌شود. هنگامی که این لایه آسیب ببیند احتمال بروز عفونت در چشم بالا می‌رود. اگر هر یک از علائم زیر را دارید، حتما فورا به دکتر چشم پزشک مراجعه کنید:
قرارگیری طولانی‌مدت در معرض آلودگی هوا باعث افزایش سطح کورتیزول (هورمون استرس) و اختلال در عملکرد مغزی می‌شود. همین مسئله می‌تواند در شما ایجاد اضطراب و استرس کند. اگر استرس به‌طور مداوم ادامه داشته باشد و فعالیت‌های روزمره را مختل کند یا همراه با علائمی مانند بی‌خوابی، اضطراب شدید یا افسردگی باشد، باید سریعا به دکتر روانپزشک مراجعه کنید. همچنین اگر دچار حملات پانیک (هراس) شوید، بررسی توسط پزشک باید انجام گیرد.
آلودگی هوا می‌تواند عوارض جدی و ماندگاری بر سلامت انسان داشته باشد. تماس طولانی‌مدت با آلاینده‌هایی مانند ذرات معلق (PM2.5 و PM10)، دی‌اکسید نیتروژن (NO₂)، و منوکسید کربن (CO) می‌تواند منجر به بیماری‌های مزمن و مشکلات جدی در ارگان‌های مختلف بدن شود. در ادامه به عوارض بلندمدت آلودگی هوا و زمان مناسب برای مراجعه به پزشک می‌پردازیم:
استنشاق مداوم آلاینده‌ها مانند منوکسید کربن (CO) و ازن (O₃) می‌تواند سطح کورتیزول (هورمون استرس) را افزایش داده و عملکرد انتقال‌دهنده‌های عصبی را مختل کند. اگر احساس غم و ناامیدی بیش از دو هفته ادامه داشته باشد یا علائمی مانند بی‌خوابی، بی‌اشتهایی و بی‌علاقگی به فعالیت‌های روزمره تجربه شود، یا در فرد افکار خود آزاری یا خودکشی وجود داشته باشد، مراجعه به روانشناس یا روانپزشک برای ارزیابی و درمان ضروری است.
قرارگیری طولانی‌مدت در معرض دی‌اکسید گوگرد (SO₂) و ذرات معلق (PM2.5) منجر به التهاب مزمن مجاری تنفسی و برونشیت می‌شود. اگر سرفه مداوم بیش از سه هفته ادامه یابد یا تنگی نفس، خلط غلیظ یا تب وجود داشته باشد و علائم بهبود نیابد یا تشدید شود، مراجعه به متخصص ریه برای انجام آزمایش‌های تنفسی ضروری است.
آلاینده‌هایی مانند دی‌اکسید نیتروژن (NO₂) و ازن (O₃) باعث التهاب دیواره عروق و تنگی رگ‌های خونی می‌شوند و فشار خون را افزایش می‌دهند. اگر فشار خون مداوم بالاتر از ۱۴۰/۹۰ mmHg باشد، علائمی مانند سردرد، تاری دید و سرگیجه وجود داشته باشد یا فشار خون با دارو یا تغییر سبک زندگی کنترل نشود، مراجعه به متخصص قلب و عروق برای مدیریت فشار خون توصیه می‌شود.
استنشاق ذرات معلق و گازهای آلاینده باعث التهاب مزمن و اختلال در متابولیسم گلوکز می‌شود. اگر علائمی مانند تشنگی بیش از حد، گرسنگی مداوم یا تکرر ادرار مشاهده شود یا اگر سطح قند خون به‌طور مداوم بالا باشد و اگر زخم‌ها به‌کندی بهبود یابند، مراجعه به متخصص غدد برای مدیریت قند خون و پیشگیری از عوارض ضروری است.
آشنایی بیشتر با بیماری دیابت
قرارگیری زنان باردار در معرض ذرات معلق (PM2.5) و گازهای آلاینده خطر زایمان زودرس را افزایش می‌دهد. اگر علائمی مانند انقباضات غیرطبیعی، لکه‌بینی یا درد شدید در ناحیه لگن وجود داشته باشد یا فشار خون بالا یا علائم پره‌اکلامپسی بروز کند، مراجعه فوری به متخصص زنان و زایمان برای بررسی و جلوگیری از زایمان زودرس ضروری است.
قرارگیری مداوم در معرض آلاینده‌ها می‌تواند باعث کمبود اکسیژن در جنین و اختلال در رشد شود. اگر علائم مانند کاهش حرکت جنین یا خونریزی واژینال مشاهده شود یا فشار خون بسیار بالا باشد، یا اگر پزشک علائم نگران‌کننده‌ای را در سونوگرافی مشاهده کند، باید نظارت منظم توسط متخصص زنان و زایمان صورت گیرد.
تماس مداوم با ذرات معلق (PM2.5) و گازهای تحریک‌کننده مانند ازن (O₃) باعث التهاب سطح چشم و خشکی آن می‌شود. اگر قرمزی و سوزش چشم به‌مدت طولانی ادامه یابد یا ترشحات غیرطبیعی از چشم خارج شود و تاری دید یا درد مداوم در چشم وجود داشته باشد، مراجعه به چشم‌پزشک برای بررسی و درمان توصیه می‌شود.