پیوند مغز استخوان و شرایط اهدا سلول بنیادی

شاید پزشک برای درمان بیماری خاصی عمل پیوند مغز استخوان را به شما یا یکی از عزیزانتان توصیه کرده باشد. اما این عمل چگونه انجام می‌شود؟ شرایط بیمار و اهداکننده برای پیوند مغز استخوان چیست؟ آیا عمل پیوند مغز استخوان برای بیمار و اهداکننده عوارض و خطراتی دارد؟ در این مطلب تمامی این موارد را به شما توضیح داده و مراقبت‌های لازم برای کاهش خطرات پیوند را ذکر می‌کنیم.

اگر به دنبال پزشک متخصص آنکولوژی برای پیوند مغز استخوان هستید، می‌توانید از طریق سایت دکترتو اقدام کنید. در دکترتو علاوه بر تعیین وقت حضوری امکان مشاوره آنلاین و تلفنی با متخصصان وجود دارد. در مشاوره آنلاین سؤالات و نگرانی‌های خود را مطرح کرده تا برای انجام این عمل بهتر تصمیم بگیرید.

پیوند مغز استخوان چیست؟

پیوند مغز استخوان به انگلیسی Bone Marrow Transplant نامیده می‌شود. پیوند مغز استخوان عمل پزشکی است که برای جایگزینی مغز استخوان آسیب‌دیده یا از بین رفته انجام می‌شود. مغز استخوان ممکن است بر اثر بیماری، عفونت یا شیمی‌درمانی دچار آسیب شود. مغز استخوان حاوی سلول‌هایی به نام سلول بنیادی است که وظیفه ساخت اواع سلول‌های خونی را بر عهده دارند. این روش شامل پیوند سلول‌های بنیادی خون است. این سلول‌ها به مغز استخوان رفته و در این ناحیه سلول خونی جدید تولید می‌کنند و باعث رشد مغز استخوان جدید می‌شوند.

این درمان ویژه برای افراد مبتلا به سرطان استفاده می‌شود. سلول‌های بنیادی به طور معمول در مغز استخوان وجود دارند. این سلول‌ها در بدن اهداکننده فیلتر شده و به ناحیه موردنظر بدن بیمار واگذاری می‌شود. هدف از این انتقال ازبین‌بردن سلول‌های غیرطبیعی است. اهدا‌کننده سلول بنیادی می‌تواند خود فرد (از مغز استخوان سایر نواحی بدن استفاده می‌شود) یا شخص دیگری باشد.

پیوند مغز استخوان از سال ۱۹۶۸ با موفقیت برای درمان بیماری‌هایی مانند سرطان خون، لنفوم، کم‌خونی آپلاستیک، اختلالات نقص ایمنی و برخی از سرطان‌های تومور جامد مورداستفاده قرار می‌گیرد.

---

مغز استخوان چیست؟

مغز استخوان بافتی نرم و اسفنجی است که در داخل استخوان‌ها قرار دارد. بیشتر سلول‌های خونی بدن در این ناحیه تولید و ذخیره می‌شوند. سلول‌هایی که سایر سلول‌های خونی را می‌سازند، سلول بنیادی نامیده می‌شوند. ابتدایی‌ترین سلول بنیادی، سلول بنیادی پرتوان است. این سلول با سایر سلول‌های بنیادی تفاوت‌هایی دارد. از جمله:

• بازسازی: قادر است سلول دیگری مشابه خود تولید کند.
• تفکیک: قادر است یک یا چند زیرمجموعه از سلول‌های بالغ‌تر تولید کند.

برای پیوند مغز استخوان از این نوع سلول‌ها استفاده می‌شود.

انواع پیوند مغز استخوان

بسته به اهداکننده انواع مختلفی از پیوند مغز استخوان وجود دارد که شامل موارد زیر است:

• پیوند اتولوگ مغز استخوان (پیوند مغز استخوان از خود فرد): در این حالت اهداکننده خود بیمار است. سلول‌های بنیادی از طریق برداشت مغز استخوان یا آفرزیس (فرایند جمع‌آوری سلول‌های بنیادی محیطی) از بیمار گرفته شده، پس از منجمد شدن و انجام روش‌هایی روی آن مجدداً به بیمار منتقل می‌شود. در این حالت از عبارت نجات به‌جای پیوند هم استفاده می‌شود.
• پیوند مغز استخوان آلوژنیک (پیوند مغز استخوان از خواهر و برادر): در این نوع اهداکننده دارای ژنتیک مشابه با بیمار است. سلول‌های بنیادی یا مغز استخوان از اهداکننده‌ای که از نظر ژنتیکی با بیمار مطابقت دارد، گرفته می‌شود. معمولاً اهداکننده خواهر یا برادر بیمار است. سایر اهداکنندگان می‌توانند پدر یا مادر باشند. تطابق ژنتیکی حداقل باید نصف گیرنده باشد. این پیوندها نادر است. البته گاهی هم اهداکننده غیرمرتبط بوده و شخص از طریق سازمان ثبت ملی مغز استخوان یافت می‌شود.
• پیوند خون بندناف: سلول‌های بنیادی بلافاصله بعد از زایمان از بندناف خارج می‌شوند. این سلول‌های بنیادی سریع‌تر و مؤثرتر از سلول‌های گرفته شده از مغز استخوان، بالغ و تکثیر می‌شوند. سپس سلول‌های بندناف آزمایش، شمارش و منجمد می‌شوند تا زمانی که برای پیوند موردنیاز باشد. ذخیره خون بند ناف نوزاد در زمان تولد یک آینده‌نگری خیلی عاقلانه و خوب برای فرزندتان خواهد بود. شاید نوزاد شما هیچ‌وقت نیازی به استفاده از این سلو‌ل‌ها نداشته باشد، اما اگر فرزندتان در طول عمرش در شرایط خاصی قرار بگیرد که نیاز به پیوند مغز استخوان داشته باشد، ذخیره خون بند ناف نجات‌بخش خواهد بود.

---

پیوند مغز استخوان در چه مواردی انجام می‌شود؟

هدف از پیوند مغز استخوان درمان بسیاری از بیماری‌ها و انواع سرطان است. از پیوند مغز استخوان در موارد زیر استفاده می‌شود:

• زمانی که دوزهای شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی موردنیاز برای درمان سرطان بسیار زیاد باشد، ممکن است سلول‌های بنیادی مغز استخوان به طور دائم آسیب ببینند یا از بین بروند.
• زمانی که لازم است مغز استخوان سالم جایگزین مغز استخوان بیمار و بدون عملکرد شود (شرایطی مانند سرطان خون یا کم‌خونی آپلاستیک).
• برای بازسازی سیستم ایمنی جدید تا بتواند با سرطان خون باقیمانده یا سایر سرطان‌ها مبارزه کند.
• برای جلوگیری از آسیب‌های بیشتر از روند بیماری‌های ژنتیکی (مانند سندرم هورلر و آدرنالوکودیستروفی)، مغز استخوان سالم با عملکرد ژنتیکی درست جایگزین می‌شود.

---

پیوند مغز استخوان برای درمان کدام بیماری‌ها مفید است؟

از پیوند مغز استخوان در درمان بسیاری از بیماری‌ها استفاده می‌شود. این روش معمولاً برای درمان بیماری‌های زیر مفید است:

• پیوند مغز استخوان برای سرطان خون حاد
• کم‌خونی آپلاستیک شدید و آنمی سیکل سل
• لنفوم‌ها (لنفوم هوچکین و غیر هوچکین)
• مولتیپل میلوما
• اختلالات نقص ایمنی
• برخی از سرطان‌ها با تومور جامد (در شرایط نادر)
• آدرنولوکودیتسروفی
• سندرم‌های شکست مغز استخوان
• لوسمی مزمن
• پیوند مغز استخوان برای تالاسمی
• هموگلوبینوپاتی‌ها
• کمبودهای ایمنی
• خطاهای ذاتی متابولیسم
• نوربلاستوما
• اختلالات سلول پلاسما
• نارسایی مغز استخوان
• آمیلوئیدوز اولیه
• پیوند مغز استخوان بیماران پسوریاسیس.

خطرات و عوارض پیوند مغز استخوان

پیوند مغز استخوان یا سلول درمانی راه‌حل مفیدی برای انواع مختلفی از بیماری‌هاست و پزشکان آن را پیشنهاد می‌دهند. اما نباید از مضرات و خطرات آن هم غافل شد. در ادامه فواید و مضرات این روش را توضیح می‌دهیم.

پیوند مغز استخوان می‌تواند خطرات متعددی به همراه داشته باشد. برخی از افراد پس از این عمل حداقل مشکلات را تجربه می‌کنند. درحالی‌که برخی دیگر عوارض جدی دارند و برای درمان باید در بیمارستان بستری شوند. گاهی هم عوارض پیوند مغز استخوان زندگی گیرنده را تهدید می‌کنند. این خطرات و عوارض به عوامل زیادی بستگی دارد، از جمله بیماری یا شرایطی که برای درمان آن این پیوند انجام شده است. همچنین نوع پیوند، سن و سلامت کلی بیمار در ایجاد عوارض مؤثر است.

عوارض احتمالی پیوند مغز استخوان برای گیرنده

• عفونت: احتمال عفونت در بیمار مبتلا به سرکوب شدید مغز استخوان وجود دارد. عفونت‌های باکتریایی شایع‌ترین آن‌ها هستند. عفونت‌های ویروسی و قارچی می‌توانند زندگی بیمار را تهدید کنند. هرگونه عفونت می‌تواند باعث بستری شدن بیمار یا آسیب دائمی به اندام‌ها شود. معمولاً استفاده از آنتی‌بیوتیک، داروهای ضدقارچی و داروهای ضدویروس برای جلوگیری از عفونت جدی برای بیمار مبتلا به نقص ایمنی توصیه می‌شود.
• پلاکت پایین و گلبول قرمز کم: ترومبوسیتوپنی (پلاکت پایین) و کم‌خونی (گلبول قرمز کم) ممکن است در نتیجه عدم موفقیت پیوند مغز استخوان ایجاد شود. این حالت خطرناک بوده و حتی ممکن است، منجر به مرگ فرد شود. پلاکت پایین می‌تواند باعث خونریزی خطرناک در ریه‌ها، دستگاه گوارش و مغز شود.
• مایعات اضافی: این عارضه می‌تواند منجر به ذات‌الریه، آسیب کبدی و فشارخون بالا شود. دلیل این عارضه این است که کلیه‌ها با مقدار زیاد مایعات در قالب داروهای داخل وریدی آسیب می‌بینند.
• ناراحتی تنفسی: وضعیت تنفس ممکن است در طول پیوند به خطر بیفتد. التهاب مجرای هوایی، عفونت، مایعات اضافی و بیماری پیوند علیه میزبان می‌توانند به ریه‌ها آسیب وارد کنند.
• آسیب به اندام: کبد و قلب ممکن است، حین پیوند آسیب ببینند.
• شکست در پیوند: شکست پیوند در مغز استخوان یک عارضه بالقوه است.
• بیماری پیوند علیه میزبان: این مسئله یک عارضه جدی و تهدیدکننده است. این بیماری زمانی ایجاد می‌شود که سیستم ایمنی اهداکننده در برابر بافت گیرنده واکنش نشان می‌دهد. برخلاف پیوند عضو که سیستم ایمنی بیمار، اندام پیوندشده را رد می‌کند؛ در این حالت سیستم ایمنی جدید می‌تواند به تمام اعضای بدن بیمار حمله کند. با گذشت زمان و به کمک داروها سیستم ایمنی جدید، بدن را پذیرفته و حمله را متوقف می‌کند. رایج‌ترین اندام‌های مورد حمله دستگاه گوارش، کبد، پوست و ریه هستند.  

---

عوارض پیوند مغز استخوان برای اهداکننده

سلول‌های بنیادی را می‌توان از قسمت خلفی استخوان لگن تحت بیهوشی عمومی دریافت کرد. جدی‌ترین عارضهپیوند برای اهداکننده اثرات بیهوشی حین عمل است. ممکن است اهداکننده بعد از عمل احساس خستگی یا ضعف کند و برای چند روز در راه‌رفتن مشکل داشته باشد. ناحیه‌ای که مغز استخوان از آن خارج شده است، تا چند روز درد می‌کند. برای کاهش درد می‌توان از مسکن استفاده کرد.

در روشی که سلول بنیادی از خون گرفته می‌شود، عوارض کمتر است. قبل از اهدای خون، تزریق دارویی انجام شده تا تعداد سلول‌های بنیادی در خون افزایش پیدا کند. عوارض این داروها شامل درد استخوان، درد عضلانی، سردرد، خستگی، تهوع و استفراغ است. این عوارض چند روز بعد از قطع تزریق از بین می‌روند.

---

علائم پس زدن پیوند مغز استخوان

در پیوند آلوژنیک ممکن است این عارضه اتفاق بیفتد. ممکن است در هر زمان پس از پیوند علائم پس زدن پیوند ظاهر شود. اگر سلول بنیادی از اهداکننده غیرمرتبط دریافت شود، احتمال این عارضه افزایش می‌یابد. دو نوع عارضه پیوند علیه میزبان وجود دارد: عارضه حاد و مزمن.

نوع حاد معمولاً زودتر اتفاق می‌افتد. این عارضه در ماه‌های اول پس از پیوند روی پوست، دستگاه گوارش یا کبد تأثیر می‌گذارد. حالت مزمن دیرتر ایجاد می‌شود و بسیاری از اندام‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. علائم و نشانه‌های پیوند علیه میزبان در حالت مزمن عبارت‌اند از:

• درد مفاصل یا ماهیچه‌ها
• تنگی نفس
• سرفه مداوم
• تغییرات در بینایی مانند خشکی چشم
• تغییرات پوستی از جمله زخم زیرپوست یا سفتی پوست
• رنگ زردی روی پوست یا سفیدی چشم (زردی)
• خشک‌شدن دهان
• ایجاد زخم در دهان
• اسهال
• حالت تهوع
• استفراغ.

در عارضه پیوند علیه میزبان، سیستم ایمنی به اعضای بدن حمله می‌کند.

برای پیوند مغز استخوان دکترت رو انتخاب کردی؟ همین حالا از دکترتو نوبت بگیر

دکتر فوق تخصص خونمشاوره آنلاین دکتر متخصص خون و سرطان

شرایط پیوند مغز استخوان

شرط اصلی انجام سلول درمانی، تطبیق اهداکننده و گیرنده است. برای تطبیق تایپ بافت آنتی‌ژن لکوسیت انسانی (HLA) بررسی می‌شود. آنتی‌ژن‌های موجود روی سطح این گلبول‌های سفید خاص، ساختار ژنتیکی سیستم ایمنی فرد را تعیین می‌کنند. حداقل ۱۰۰ آنتی‌ژن HLA وجود دارد. اما چند آنتی‌ژن اصلی وجود دارد که تعیین می‌کنند آیا اهداکننده و گیرنده تطابق دارند یا نه.

تحقیقات پزشکی هنوز در حال بررسی نقش همه آنتی‌ژن‌ها در فرایند پیوند است. هرچه تعداد آنتی‌ژن‌های مشابه بیشتر باشد، پیوند بهتر انجام می‌شود. اکثر ژن‌های مربوط به سیستم ایمنی روی یک کروموزوم قرار دارند. ازآنجایی‌که انسان دو کروموزوم داشته و آن‌ها را از هرکدام از والدین گرفته است، شانس تطابق خواهر یا برادر بیمار از ۱ تا ۴ است.

در ادامه شرایط گیرنده و اهداکننده را به صورت جداگانه بررسی خواهیم کرد.

شرایط اهداکننده پیوند مغز استخوان

اهداکننده در سلول درمانی می‌تواند خود بیمار، خواهر، برادر، والدین، خویشاوندان یا شخص غیرمرتبط باشد. برای بررسی تطابق اهداکننده با بیمار باید آزمایش‌هایی انجام شود. آزمایش‌های مختلفی مربوط به سلامت کلی، قرارگرفتن در معرض ویروس‌ها و تجزیه‌وتحلیل ژنتیکی برای تعیین میزان مطابقت انجام می‌شود. همچنین دستورالعمل‌هایی درباره نحوه اهدا مغز استخوان داده می‌شود.

سلول‌های بنیادی با برداشتن مغز استخوان جمع‌آوری می‌شوند. این کار را می‌توان با واردکردن سوزن در مرکز نرم استخوان یا با جمع‌آوری سلول‌های بنیادی از خون محیطی انجام داد. در حال حاضر اهدای سلول بنیادی از طریق خون محیطی بیشتر رایج است.

---

شرایط گیرنده مغز استخوان

قبل از پیوند ارزیابی گسترده‌ای روی گیرنده انجام می‌شود. باید تمامی گزینه‌های درمانی از نظر سود و ضرر بررسی شوند. همچنین انجام معاینات فیزیکی و آزمایش‌های متعدد برای ارزیابی عملکرد اندام‌ها و خون بیمار ضروری است. در بیشتر مواقع بیمار باید ۱۰ روز قبل از انجام پیوند برای هیدراتاسیون، ارزیابی و سایر آماده‌سازی‌ها به مرکز پیوند مراجعه کند.

جراح یا رادیولوژیست یک لوله نازک بلند (کاتتر داخل وریدی) در ورید بزرگ قفسه سینه یا گردن قرار می‌دهد. این لوله در طول مدت درمان باقی می‌ماند. تیم پیوند از آن برای تزریق سلول‌های بنیادی پیوندی، داروها و فرآورده‌های خونی به بدن استفاده می‌کند.

---

جمع‌آوری سلول‌های بنیادی چگونه انجام می‌شود؟

در قدم اول برای پیوند شرایط گیرنده و اهداکننده بررسی می‌شود. اگر تطابق بین دو فرد وجود داشت و یا اگر استفاده از مغز استخوان خود بیمار ممکن بود، وارد مرحله دوم می‌شویم. در این مرحله باید سلول‌های بنیادی را استخراج کنیم. این کار بسته به نوع پیوند مغز استخوان متفاوت است. در ادامه هر دو نوع را بررسی می‌کنیم.

جمع‌آوری سلول‌های بنیادی در پیوند اتولوگ

اگر قرار باشد، پیوند از طریق سلول‌های خود بیمار انجام شود، از روشی تحت عنوان آفرزیس استفاده می‌شود. قبل از انجام پیوند روزانه فاکتور رشد برای افزایش تولید سلول‌های بنیادی و انتقال سلول‌های بنیادی به خون تزریق می‌شود. در این حالت می‌توان سلول‌های بنیادی را جمع‌آوری کرد.

در طول فرایند آفرزیس خون از رگ گرفته شده و در یک دستگاه گردش می‌کند. دستگاه خون را به قسمت‌های مختلف از جمله سلول‌های بنیادی تقسیم کرده و این سلول‌ها جمع‌آوری می‌شوند. سلول‌های جمع‌آوری شده برای استفاده‌های بعدی منجمد شده و باقی خون به بدن بازمی‌گردد.

---

جمع‌آوری سلول‌های بنیادی در پیوند آلوژنیک

زمانی که برای سلول درمانی اهداکننده پیدا می‌شود، باید سلول‌های بنیادی آن شخص جمع‌آوری شود. سلول‌های بنیادی را می‌توان از خون اهداکننده یا مغز استخوان دریافت کرد. تیم پزشکی باتوجه‌به شرایط شخص یکی از این روش‌ها را انتخاب می‌کند.

در نوع دیگری از پیوند آلوژنیک از سلول‌های بنیادی خون بندناف استفاده می‌شود. مادران می‌توانند پس از تولد نوزاد بندناف را اهدا کنند. خون این بندناف‌ها منجمد شده و تا زمان نیاز در بانک خون بندناف ذخیره می‌شود.

عمل پیوند مغز استخوان

پس از اتمام آزمایش‌ها و مراحل قبل پیوند فرایندی به نام تهویه مطبوع انجام می‌شود. در طول این روند بیمار تحت شیمی‌درمانی و احتمالاً پرتودرمانی قرار می‌گیرد. این روش برای درمان بدخیمی و ایجاد فضا در مغز استخوان برای رشد سلول‌های جدید ضروری است. در مغز استخوان سلول‌های خونی بدن تولید می‌شود. این روند از تولید سلول جدید جلوگیری کرده و باعث می‌شود، مغز استخوان خالی شود. در این حالت فضای کافی برای رشد سلول‌های بنیادی جدید ایجاد می‌شود.

عوارض جانبی فرایند تهویه می‌تواند شامل موارد زیر باشد.

• تهوع و استفراغ
• اسهال
• ریزش مو
• زخم در دهان
• عفونت
• خونریزی
• ناباروری یا نازایی
• کم‌خونی
• خستگی
• آب مروارید
• نارسایی قلب، کبد یا ریه.

بعد از تکمیل فرایند تهویه مطبوع عمل پیوند مغز استخوان انجام می‌شود. در حین عمل سلول‌های بنیادی از طریق کاتتر وریدی به جریان خون وارد می‌شوند. سلول‌های بنیادی به مغز استخوان راه پیدا کرده و تولیدمثل و رشد سلول‌های سالم آغاز می‌شود.

تا دیر نشده نوبت بگیر.

دکتر پیوند مغز استخوان

مراقبت‌های بعد از پیوند مغز استخوان

معمولاً چند هفته طول می‌کشد تا تعداد سلول‌های خونی در بدن به حالت عادی بازگردد. این مسئله دربدن برخی افراد به زمان بیشتری نیاز دارد. در روز‌ها و هفته‌های پس از پیوند، آزمایش خون و سایر آزمایش‌ها برای نظارت بر وضعیت سلامت گیرنده انجام می‌شود. ممکن است برای کنترل عوارضی مانند تهوع و اسهال پزشک داروهایی را تجویز کند.  

اگر بیمار عفونت یا سایر عوارض پیوند را تجربه کند، لازم است چند روز در بیمارستان بماند. همچنین ممکن است به تزریق دوره‌ای گلبول‌های قرمز و پلاکت‌ها نیاز باشد.

رژیم غذایی بعد از پیوند مغز استخوان

پس از انجام عمل پیوند و سلول درمانی باید برای سالم ماندن و جلوگیری از افزایش وزن، رژیم غذایی مناسبی داشته باشید. برخی از توصیه‌های متخصصان تغذیه برای این دوره عبارت‌اند از:

• پیروی از دستورالعمل‌های ایمنی غذا برای جلوگیری از عفونت‌های منتقله از راه غذا
• خوردن غذاهای سالم و متنوع، از جمله سبزیجات، میوه‌ها، غلات کامل، گوشت بدون چربی، مرغ و ماهی، حبوبات و چربی‌های سالم مانند روغن زیتون
• محدودکردن مصرف نمک
• محدودکردن مصرف الکل
• اجتناب از خوردن گریپ‌فروت و آب گریپ‌فروت به دلیل تأثیر آن بر گروهی از داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی.

---

پیوند مغز استخوان در کودکان

یکی از روش‌های درمان برای کودکان مبتلا به سرطان خون یا دیگر بیماری‌ها پیوند مغز استخوان است. برای کودکان هم تمامی روش‌ها مشابه روش بزرگ‌سالان بوده و در انجام عمل تفاوتی وجود ندارد.

راهنمای مراجعه به پزشک

پیوند مغز استخوان باعث درمان برخی بیماری‌ها می‌شود و برخی دیگر را تا حدودی بهبود می‌بخشد. در برخی افراد عمل پیوند با کمترین عوارض انجام شده و در برخی دیگر مشکلات چالش برانگیزی ایجاد می‌شود. برای انجام این عمل و آزمایش‌های مربوطه باید به دنبال بهترین متخصص خون و آنکولوژی باشید.

اگر به دنبال متخصص خون باتجربه و حرفه‌ای هستید، می‌توانید از طریق سایت دکترتو اقدام کنید. در دکترتو علاوه بر تعیین وقت حضوری امکان مشاوره آنلاین و تلفنی با متخصصان هم وجود دارد.

دکترتو مراقب سلامتی شماست!

منبع: hopkinsmedicine, mayoclinic, cancer, bethematch, healthline, nhs