بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک (انتروپاتی حساس به گلوتن)، نوعی پاسخ ایمنی بدن به خوردن گلوتن(پروتئین موجود در گندم، جو و دانه های دیگر) است. لایه ی داخلی روده کوچک حاوی برآمدگی های کوچک پرزمانندی است که به آن ویلی می گویند. ویلی ها یا در واقع پرز های روده وظیفه ی جذب مواد غذایی را در روده ی کوچک بر عهده دارند. هنگامی که فرد مبتلا به بیماری سلیاک غذای حاوی پروتئین گلوتن می خورد، بدن او به این پروتئین واکنش بیش از حد نشان داده و به پرز های روده آسیب می رساند. هنگامی که این ویلی ها آسیب می بینند، روده ی کوچک نمی تواند مواد مغذی موجود در غذا ها را به درستی جذب کند و منجر به سوء جذب شده واغلب باعث اسهال، خستگی، کاهش وزن، نفخ و کم خونی می شود. همچنین می تواند منجر به عوارض جدی مانند کاهش تراکم استخوان، سقط جنین، ناباروری و حتی شروع بیماری های عصبی یا سرطان های خاص شود. سوء جذب در کودکان، می تواند علاوه بر علائمی که در بزرگسالان ایجاد می کند بر روی رشد کودک نیز تاثیر گذار باشد. با این وجود هیچ درمان موثری برای بیماری سلیاک وجود ندارد اما در اکثر افرادمبتلا به سلیاک، رژیم غذایی بدون گلوتن می تواند به بهبود علائم و ترمیم روده کمک کند.
علائم بیماری سلیاک چیست؟
علائم و نشانه هایی که به دنبال بیماری سلیاک ظاهرمی شود ممکن است در افراد مختلف بسیار متفاوت بوده و در کودکان و بزرگسالان نیز متفاوت باشد. علائم رایج سلیاک در بزرگسالان عبارتند از اسهال، خستگی و کاهش وزن است. به صورت کلی علائم گوارشی سلیاک در کودکان بیش تر از بزرگسالان دیده می شود. بزرگسالان همچنین ممکن است نفخ و گازروده، درد شکمی، حالت تهوع، یبوست و استفراغ را نیز تجربه کنند. با این حال، بیش از نیمی از بزرگسالان مبتلا به بیماری سلیاک علائم و نشانه هایی دارند که به سیستم گوارش مرتبط نیستند، از جمله:
- کم خونی: که معمولا ناشی از کمبود آهن است.
- از دست دادن تراکم استخوان (پوکی استخوان)
- نرمی استخوان (استئومالاسی)
- خارش و تاول های پوستی (dermatitis herpetiformis)
- آسیب به مینای دندان
- زخم های دهان
- سردرد و خستگی
- آسیب های سیستم عصبی: از جمله بی حسی و سوزن شدن در پا و دست، مشکلات احتمالی با تعادل و اختلال شناختی
- درد مفاصل و استخوان
- کاهش عملکرد طحال (هیپواسپلنیسم)
- بازگشت اسید معده و سوزش سر دل
- کاهش وزن
علائم سلیاک در کودکان زیر ۲ سال علائم عبارتند از:
- استفراغ
- اسهال مزمن
- شکم متورم شده
- عدم رشد
- کم شدن اشتها
- از بین رفتن عضلات
کودکان بزرگتر ممکن است علائم زیر را تجربه کنند:
- اسهال
- یبوست
- کاهش وزن
- تحریک پذیری
- کوتاهی قد
- تاخیر در بلوغ
- علائم عصبی: از جمله اختلال در توجه و بیش فعالی (ADHD)، ناتوانی در یادگیری، سردرد، عدم هماهنگی عضلانی و تشنج
- درماتیت هرپتی فرم(Dermatitis herpetiformis): نوعی بیماری پوستی همراه با خارش وتاول های پوستی است که ناشی از عدم تحمل گلوتن در روده است. بثورات پوستی معمولا در آرنج، زانو، تنه، سر و باسن دیده می شود. این بیماری با تغییراتی در پوشش داخلی روده کوچک مشابه بیماری سلیاک همراه است، اما ممکن است علائم گوارشی قابل توجهی ایجاد نکند. پزشکان درماتیت هرپتی فرم را با رژیم غذایی بدون گلوتن یا دارو یا هر دو برای کنترل راش های پوستی درمان می کنند.
عوارض بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک درمان نشده می تواند موجب عوارض زیر شود:
سوء تغذیه: آسیب به روده ی کوچک موجب می شود که بدن مواد مغذی کافی را جذب نکند. سوء تغذیه می تواند منجر به کم خونی و کاهش وزن شود. سوء تغذیه در کودکان نیز می تواند کندی در رشد وکوتاهی قد را ایجاد کند.
از دست دادن کلسیم وکاهش تراکم استخوان: کمبود جذب کلسیم و ویتامین D ممکن است منجر به نرمی استخوان (استئومالاسی یا ریکتس) در کودکان و کاهش تراکم استخوان (پوکی استخوان یا استئوپروز) در بزرگسالان شود.
ناباروری و سقط جنین: سوء جذب کلسیم و ویتامین D می تواند بر مسائل مربوط به تولید مثل تاثیر بگذارد.
عدم تحمل لاکتوز: آسیب به روده ی کوچک شما ممکن است موجب شود که پس از خوردن غذاهای لبنی حاوی لاکتوز، حتی اگر حاوی گلوتن نیز نباشند درد شکمی و اسهال را تجربه کنید. بعد ازاینکه آسیب وارده به روده ی شما بهبود یافت، ممکن است بتوانید دوباره محصولات لبنی را بخورید. با این وجود، برخی از افراد همچنان در معرض عدم تحمل لاکتوز هستند، حتی با وجود این که موفق به کنترل بیماری سلیاک شده باشند.
سرطان: افراد مبتلا به بیماری سلیاک که رژیم غذایی بدون گلوتن را رعایت نمی کنند، خطر بیشتری برای پیش روی به انواع مختلف سرطان، از جمله لنفوم روده و سرطان روده کوچک دارند.
مشکلات عصبی: برخی از افراد مبتلا به بیماری سلیاک ممکن است به مشکلات عصبی مانند تشنج یا نوروپاتی محیطی (بیماری اعصاب که مربوط به دست و پا می شود) نیزمبتلا شوند.
بیماری سلیاک غیر واکنشی: حدود ۳۰ درصد افراد مبتلا به بیماری سلیاک ممکن است پاسخ مثبتی به رژیم غذایی بدون گلوتن داشته باشند. این وضعیت که به عنوان بیماری سلیاک غیر واکنشی شناخته شده است و اغلب به علت رژیم غذایی حاوی گلوتن ایجاد می شود. بنابراین مهم است که با متخصص تغذیه همکاری کنید. افراد مبتلا به بیماری سلیاک غیر واکنشی ممکن است بیماری های دیگری مانند باکتری در روده ی کوچک (رشد بیش از حد باکتری)، کولیت میکروسکوپی، عملکرد ضعیف پانکراس، سندرم روده ی تحریک پذیر یا عدم تحمل به دی ساکاریدها(لاکتوز و فروکتوز) نیز داشته باشند.
بیماری سلیاک مقاوم: در موارد نادری، آسیب روده ای ناشی از بیماری سلیاک همچنان ادامه دارد و منجر به سوء جذب قابل توجهی می شود، حتی اگر یک رژیم غذایی کاملا بدون گلوتن داشته باشید. این وضعیت به عنوان سلیاک مقاوم به درمان شناخته شده است. اگر علی رغم داشتن رژیم غذایی بدون گلوتن، علائم و نشانه های سلیاک را حدود ۶ ماه تا ۱ سال همچنان داشته باشید، ممکن است پزشک تان آزمایش های بیشتری را به شما توصیه کند و به دنبال توضیحات بیش تری برای علائم شما باشد. پزشک شما ممکن است درمان با استروئید برای کاهش التهاب روده یا داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی بدن را به شما توصیه کنند. همه بیماران مبتلا به سلیاک باید به منظور بررسی پاسخ به درمان پیگیری شوند.
عوامل موثر در ابتلا به بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک می تواند برهر فردی تاثیر بگذارد. با این حال، در افرادی که دارای ویژگی های زیر است بیش تر دیده می شود.:
- یکی از اعضای خانواده بیماری سلیاک یا درماتیت هرپتی فرم داشته باشد.
- دیابت نوع ۱
- سندرم داون یا سندرم ترنر
- بیماری تیروئید اتوایمیون
- کولیت میکروسکوپی (کولیت لنفوسیتی یا کلاژنیک)
- بیماری آدیسون
- رماتیسم مفصلی
علل بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک ناشی از تعامل بین ژن ها، خوردن غذاهای حاوی گلوتن و دیگر عوامل محیطی است، اما علت دقیق آن مشخص نیست. شیوه های تغذیه ی نوزاد، عفونت های دستگاه گوارش و باکتری های روده ممکن است در ایجاد بیماری های سلیاک نقش داشته باشد. گاهی اوقات بیماری سلیاک به دنبال جراحی، بارداری، زایمان، عفونت های ویروسی یا استرس های شدید عاطفی ایجاد شده یا برای اولین بار فعال می شود. هنگامی که سیستم ایمنی بدن به گلوتن موجود در غذا واکنش بیش از حد نشان می دهد، و برآمدگی های کوچک،پرز مانند (ویلی ها) که در روده ی کوچک قرار دارند، آسیب می بینند. پرز ها جذب ویتامین ها، مواد معدنی و سایر مواد مغذی موجود در غذایی که می خورید را بر عهده دارند. اگر پرز های(ویلی) روده ی شما آسیب دیده باشد، نمی توانید مواد مغذی کافی دریافت کنید، حتی اگر حجم زیادی غذا خورده باشید. به نظر می رسد برخی از تغییرات ژنی خطر ابتلا به بیماری سلیاک را افزایش می دهند. با این حال داشتن این گونه ژن ها به این معنی نیست که حتما به بیماری سلیاک دچار خواهید شد، بلکه نشان می دهد که عوامل دیگری نیز دخیل هستند.
بررسی های تشخیصی بیماری سلیاک
اکثر افراد مبتلا به بیماری سلیاک هرگز نمی دانند که به این بیماری مبتلا هستند. در واقع آسیب به روده بسیار آهسته است و علائم آن قدر متفاوت هستند که می تواند سال ها بعد در فرد مبتلا تشخیص داده شود. محققان تخمین می زنند که تنها ۲۰ درصد از افراد مبتلا به بیماری سلیاک ممکن است تشخیص داشته شوند. پزشکان ممکن است دو آزمایش زیر را برای تشخیص بیماری سلیاک برای شما توصیه کنند.
آزمایش سرولوژی: آنتی بادی ها را در خون شما بررسی می کند. سطح بالایی از آنتی بادی های پروتئینی خاص نشان دهنده واکنش ایمنی بدن به گلوتن است.
آزمایش ژنتیکی: با برسی آنتی ژن های لکوسیتی انسان (HLA-DQ2 و HLA-DQ8) می توان برای تشخیص بیماری سلیاک استفاده کرد.
اگر نتایج این آزمایشات نشان دهنده ی بیماری سلیاک باشد، پزشک شما ممکن است آندوسکوپی را برای مشاهده ی روده ی کوچک و نمونه برداری از بافت های آن(ویلی ها یا در واقع پرز ها) برای تجزیه و بررسی آسیب به پرز های روده به شما توصیه کند. این مساله نیز مهم است که قبل از تلاش برای رعایت رژیم غذایی بدون گلوتن، برای بیماری سلیاک آزمایش انجام دهید زیرا رژیم غذایی بدون گلوتن ممکن است نتایج آزمایش خون را تغییر دهد طوری که نتایج آزمایش به نظر طبیعی می رسد.
تشخیص افتراقی های بیماری سلیاک
علائمی که در بیماری سلیاک می بینیم ممکن است با علائمی که به دنبال بیماری های دیگرایجاد می شوند مشابه باشد. در ادامه چند مورد از تشخیص های محتمل دیگر را مطرح می کنیم:
- گاستروانتریت باکتریایی
- سندرم رشد بیش از حد باکتری ها
- کولیت لنفوتیک و کلانژیت
- بیماری کرون
- سیتومگالوویروس
- کولیت سایتومگالوویروس
- انتروپاتی نوع T
- گاستروانتریت ائوزینوفیلیک
- ژیاردیازیس
- کاهش پروتئین آلبومین(هیپوآلبومینمی)
- کاهش پتاسیم(هیپوکالمی)
- کم کاری تیروئید(هیپوتیروتیدیسم)
- بیماری التهاب روده(IBD)
- کم خونی فقر آهن
- سندرم روده تحریک پذیر(IBS)
- التهاب ژوژنوم
- سوء جذب
- لنفوم هوچکین
- انتروپاتی از دست دهنده ی پروتئین
- گاستروانتریت ویروسی
درمان بیماری سلیاک چیست؟
هیچ دارویی برای درمان سلیاک وجود ندارد و یک رژیم غذایی بدون گلوتن تنها راه کنترل بیماری سلیاک است. علاوه بر گندم، غذاهایی مانند: جو، بلغور گندم، ماکارونی، آرد و نشاسته، گندم سبوس دار، مالت، گندم سیاه(چاودار) نیز حاوی گلوتن هستند. علاوه بر این گلوتن نیزمی تواند در غذاها، داروها و محصولات غیرغذایی از جمله: نگهدارنده ها و تثبیت کننده های مواد غذایی، داروها، مکمل های ویتامین و مواد معدنی، مکمل های گیاهی و تغذیه ای، محصولات آرایشی مانند رژ لب، خمیر دندان و دهان شویه ها، پاکت وچسب تمبرنیز یافت می شود. پزشک ممکن است شما را به یک متخصص تغذیه ارجاع دهد تا به شما در انتخاب رژیم غذایی بدون گلوتن کمک کند. هنگامی که گلوتن را از رژیم غذایی خود حذف می کنید، التهاب در روده ی کوچک شما کاهش می یابد. پس از چند هفته نیز باید احساس خوبی داشته باشید، همانطور که روده ی کوچک شما شروع به بهبود می یابد. با این وجود بهبود کامل و رشد پرز ها ممکن است چند ماه تا چند سال به طول بیانجامد. بهبودی روده ی کوچک، در کودکان نسبت به بزرگسالان سریع تر رخ می دهد. اگر شما به طور اتفاقی غذای حاوی گلوتن بخورید، ممکن است درد شکمی و اسهال را تجربه کنید. با این حال برخی افراد بعد از خوردن غذاهای حاوی گلوتن ممکن است هیچ علائمی را نشان ندهند اما این بدان معنا نیست که به این افراد آسیب نمی رساند. حتی مقادیرکم گلوتن در رژیم غذایی می تواند به شما آسیب برساند، حتی با وجود این که علائمی را ایجاد نکند. اگر کمبود تغذیه ی شما شدید است، پزشک یا متخصص تغذیه ممکن است مکمل ویتامین و مواد معدنی مانند: کلسیم،اسید فولیک، آهن، ویتامین B-12، ویتامین D، ویتامین K و زینک را به شما توصیه کند. ویتامین ها و مکمل ها معمولا به شکل قرص مصرف می شوند. اگر دستگاه گوارش شما در جذب ویتامین ها مشکل داشته باشد، پزشک ممکن است آنها را به شما تزریق کند. با این وجود باید مطمئن شوید که ویتامین ها و مکمل ها که دریافت می کنید نیز بدون گلوتن است.
پیگیری در درمان
اگر بیماری سلیاک دارید، نیاز به پیگیری پزشکی دارید تا مطمئن شوید علائم شما به یک رژیم غذایی بدون گلوتن پاسخ داده است یا نه. پزشک همچنین می خواهد مطمئن شود که شما حمایت می کنید که نیاز به حفظ رژیم غذایی برای زندگی دارید. پزشک با کمک آزمایش خون پاسخ شما به درمان را ارزیابی می کند. نتایج این آزمایشات که عمدتا به عنوان راهی برای تشخیص بیماری سلیاک طراحی شده اند، معمولا هنگامی که شما به مدت ۶ تا ۱۲ ماه غذای بدون گلوتن مصرف کنید، منفی می شوند. اگر نتایج آزمایشات همچنان مثبت باقی بماند، ممکن است پزشک شما سعی کند دلیل آن را پیدا کند، که شایع ترین آن مصرف گلوتن به صورت ناخواسته است. با این حال، این آزمایش ها کامل نیستند و حتی اگر نتایج منفی شود، ممکن است که هنوز هم شما در معرض مقدار قابل توجهی از گلوتن هستید و علائم و آسیب به روده ی شما همچنان ادامه داشته یاشد. اگر علائم شما همچنان ادامه یابد یا این که علائم بازگردد، ممکن است نیاز به اندوسکوپی پیگیری با بیوپسی ها داشته باشید تا اطمینان حاصل شود که بهبودی رخ داده است. هرچند ممکن است کودکان نیز نیاز به پیگیری داشته باشند با این حال بزرگسالان معمولا نیازبیش تری به پیگیری برای انجام آزمایش ها دارند. بعضی از پزشکان توصیه می کنند که بیوپسی مجدد را در صورتی که در بزرگسالان تشخیص داده اید انجام دهید، زیرا بهبودی اغلب بسیار آهسته و نامشخص است. همچنین پیگیری توسط متخصص تغذیه برای کمک به سازگار شدن با یک رژیم غذایی سالم، مغذی و بدون گلوتن و تداوم چنین رژیمی مفید است. اگر روده ی کوچک شما به شدت آسیب دیده باشد، پزشک ممکن است استروئید ها را برای کنترل التهاب روده به شما توصیه کند. استروئیدها می توانند علائم شدید بیماری سلیاک را کاهش داده در حالی که التهاب روده نیز بهبود می یابد.
درماتیت هرپتی فرم: اگر شما این خارش را داشته باشید، بثورات پوستی همراه با تاول را که گاهی اوقات با بیماری سلیاک همراه است، ممکن است پزشک داروهای پوستی(داپسون) را در کنار مصرف غذاهای بدون گلوتن به شما توصیه کند.
بیماری سلیاک مقاوم: اگر شما بیماری سلیاک مقاوم دارید، ممکن است علائم شدید داشته باشید یا علائم شما ممکن است کاهش یابد، اما پس ازمدتی دوباره عود کند. در هر صورت، التهاب روده ی کوچک شما بهبود نمی یابد. در این حالت، احتمالا به ارزیابی بیش تر در یک مرکز تخصصی نیاز دارید. بیماری سلیاک مقاوم می تواند کاملا جدی باشد و در حال حاضرهیچ درمان اثبات شده ای برای آن وجود ندارد. افراد مبتلا به بیماری سلیاک مقاوم باید توسط متخصصین درمان شوند. ممکن است چندین علت برای این شرایط وجود داشته باشد. پزشکان اغلب از استروئید( یک استوئید موضعی و یا استروئید های سیستمیک مانند پردنیزون) برای درمان استفاده می کنند. گاهی اوقات نیز، برای درمان سلیاک مقاوم از داروهای مشابه ای استفاده می شود که برای درمان موارد غیر مقاوم استفاده می شود.
در حالی که تنها درمان اثبات شده برای بیماری سلیاک یک رژیم غذایی بدون گلوتن است، با این حال درمان کاملی نیست. افراد مبتلا به بیماری سلیاک اغلب ممکن است به طور تصادفی در معرض گلوتن قرار بگیرند که احتمالا باعث ایجاد علائم شدید می شوند. با این حال روش های درمان های جدیدی برای بیماری سلیاک در حال بررسی و آزمایش است.
تغییر شیوه ی زندگی و درمان های خانگی
اگربیماری سلیاک در شما تشخیص داده شود، باید ازخوردن تمام مواد غذایی حاوی گلوتن اجتناب کنید. از پزشک خود بخواهید که شما را به متخصص تغذیه ارجاع دهد تا بتوانید برنامه ی رژیم غذایی سالم بدون گلوتن داشته باشید زیرا مهم است که ویتامین ها، مواد مغذی، فیبر و کلسیم را در رژیم غذایی خود به مقدار کافی دریافت کنید.
در اینجا یک مرور کلی از غذاهایی که حاوی گلوتن یا بدون گلوتن هستند می کنیم. از خوردن غذاها و نوشیدنی های حاوی گلوتن زیر باید همیشه اجتناب کنید:
- جو
- بلغور
- نشاسته
- آرد گندم سبوس دار
- مالت
- نان چاودار
- گندم
هنگام خرید برچسب های روی مواد غذایی را با دقت بخوانید باید از مواد غذایی بسته بندی شده اجتناب کرد مگر این که برروی آن عنوان بدون گلوتن برچسب شده باشد یا این که عناصر حاوی گلوتن در آن نباشد. علاوه بر غلات و حبوبات، پاستا و محصولات پخته شده مانند نان، کیک، بیسکوییت و سایر مواد غذایی بسته بندی شده که ممکن است حاوی گلوتن باشند عبارتند از: - آب جو
- آب نبات
- گوشت یا غذاهای دریایی ساختگی
- گوشت های فرآوری شده
- چاشنی های سالاد وسس ها از جمله سس سویا
- مرغ های بسته بندی شده
- سوپ ها
دانه های خاصی مانند جو، می توانند در طول رشد و فرایند با گندم آلوده شوند. ضمنا جو خالص برای بسیاری از افراد مبتلا به بیماری سلیاک مضر نیست. در ایالات متحده، پزشکان به طور کلی توصیه می کنند که از جو جلوگیری شود، مگر اینکه به طور خاص برچسب بدون گلوتن داشته باشند. خارج از ایالات متحده، قوانین برچسب گذاری مختلف جو دوسر استفاده می شود. گاهی اوقات حتی جو خالص برای افراد مبتلا به بیماری سلیاک مشکل است.
غذاهای بدون گلوتن که در رژیم غذایی بیمار سلیاک جای دارد شامل موارد زیر است:
- گوشت تازه، ماهی و مرغ که بدون پودر سوخاری، چاشنی ها است
- میوه ها
- بیشتر محصولات لبنی
- سیب زمینی
- سبزیجات
- مشروبات الکلی و نوشابه ها
دانه و نشاسته که در رژیم غذایی بدون گلوتن مجاز می باشد عبارتند از:
- گندم سیاه
- ذرت
- آرد ذرت
- آرد بدون گلوتن (برنج، سویا، ذرت، سیب زمینی، لوبیا)
- شیرینی و نان های خالص ذرت
- برنج
خوشبختانه برای دوستداران نان و ماکارونی با بیماری سلیاک، محصولات بدون گلوتن نیز موجود است. جایگزین های گلوتن برای بسیاری از مواد غذایی حاوی گلوتن وجود دارد. با این حال، توجه داشته باشید که غذاهای ذخیره شده بدون گلوتن ممکن است چربی و کالری بیش از حد داشته باشند.
چه موقع باید به پزشک مراجعه کنیم؟
بیماری سلیاک نیازمند بررسی و درمان های اساسی است لذا در اغلب موارد باید به پزشک مراجعه کرد. اگر اسهال یا ناراحتی گوارشی بیش از دو هفته طول بکشد، با پزشک خود مشورت کنید. به علاوه قبل از گرفتن رژیم غذایی بدون گلوتن، برای اطمینان بیش تر با پزشک مشورت کنید. همچنین اگر فرزند شما رنگ پریده یا تحریک پذیر است و یا اگر دچار تاخیر در رشد شود و یا شکم متورم و مدفوع بدبو و حجیم داشته باشد، با پزشک کودک خود مشورت کنید. با توجه به همه ی موارد ذکر شده دقت کنید که بیماری سلیاک به صورت ارثی در خانواده ها ممکن است دیده شود، به همین دلیل اگر فردی در خانواده ی شما سلیاک داشته باشد، از پزشک خود بخواهید که برای شما نیز آزمایش های لازم را انجام دهد. همچنین اگر شما یا فردی در خانواده یک عامل خطر برای بیماری سلیاک، مانند دیابت نوع ۱ دارید، از پزشک خود نیز بخواهید که آزمایش های لازم را برایتان انجام دهد. در نظر داشته باشید اگر قبل از اینکه برای بیماری سلیاک آزمایش دهید، میزان گلوتنی را که می خورید متوقف کنید یا حتی آن را کاهش دهید، ممکن است نتایج آزمایش را تغییر دهید.
تنظیم و ترجمه: فاطمه افضلی
منابع: webMD ، mayoclinic ، healthline
