اِندومِتریوز چیست؟
اندومتریوز اختلالیست که در آن، بافتی که سطح داخلی رحم را می‌پوشاند (اندومتریوم)، در جایی خارج از رحم رشد می‌کند. بافت اندومتریوم از غدد، سلولهای خونی و بافت پیوندی تشکیل شده است و به شکل طبیعی در رحم رشد می‌کند و سطح پوششی رحم را برای تخمک گذاری آماده می‌کند. اندومتریوز اغلب دردناک است و تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ و بافت پوشاننده سطح درون لگن را درگیر می‌کند و گسترش به خارج از ارگان‌های لگن نادر است. در فردی که مبتلا به اندومتریوز است، بافت اندومتریوم نابجا از نظر عملکرد همانند بافت طبیعی ضخیم می‌شود، ریزش می‌کند و با هر چرخه قاعدگی خون ریزی می‌کند و چون راهی برای خروج از بدن ندارد گیر می‌افتد. اگر اندومتریوز تخمدان‌ها را درگیر کرده باشد، کیست‌هایی به نام اندومتریوما شکل می‌گیرند، بافت احاطه کننده آن آسیب می‌بیند و در نهایت بافت اسکار (بافت ترمیم شده پس از یک زخم) و چسبندگی (از طریق تشکیل باندهای غیرطبیعی از بافت فیبروز ارگان‌های داخل لگن به یکدیگر می‌چسبند) به جا می‌گذارد.
اندومتریوز اختلالیست که در آن، بافتی که سطح داخلی رحم را می‌پوشاند (اندومتریوم)، در جایی خارج از رحم رشد می‌کند.
در تشخیص اندومتریوز ۴ مرحله وجود دارد:
مرحله ۱: ضایعات کوچک و محدود
مرحله ۲: ضایعات خفیف که ممکن است متعدد باشند و احتمال چسبندگی وجود دارد.
مرحله۳: ضایعات متوسط عمیق یا سطحی با چسبندگی واضح
مرحله۴: ضایعات متعدد و شدید که هم سطحی هستند و هم عمیق، با چسبندگی‌های زیاد
تقریبا ۶ تا ۱۰ درصد خانم‌ها در جهان دچار اندومتریوز هستند که می‌تواند باعث دردی شود که گاهی،مخصوصا حین قاعدگی، بسیار شدید است. مشکلات باروری نیز ممکن است ایجاد شود.
اندومتریوز بیماری رایج دوران باروری خانم‌هاست و علائم اغلب پس از یائسگی برطرف می‌شوند. برای خانم‌هایی که علائم را تجربه می‌کنند درمان‌های موثری برای مدیریت آنها موجود است. برای نازایی مرتبط با اندومتریوز نیز درمان‌هایی برای افزایش احتمال باروری وجود دارد.
علائم اندومتریوز چیست؟
اغلب افرادی که دچار اندومتریوز هستند علامتی ندارند. در بین افرادی که علائم و نشانه‌ها را بروز می‌دهند، علامت اولیه درد لگنی است که اغلب با دوران قاعدگی مرتبط است. گرچه بسیاری از افراد دردهای کرامپی (دردهای عضلانی) را حین دوره قاعدگی تجربه می‌کنند، افرادی که دچار اندومتریوز هستند دردهای بسیار بدتری را توصیف می‌کنند. همچنین این درد طی زمان بدتر می‌شود. شدت درد لزوما تعیین کننده میزان گسترش بیماری نیست. حتی ممکن است فردی با اندومتریوز وسیع درد کمی داشته باشد یا درد نداشته باشد. اندومتریوز معمولا چندین سال بعد از اولین قاعدگی (منارک) ظاهر می‌شود و ممکن است موقتا با حاملگی بهبود یابد و با یائسگی به طور کامل برطرف شود، مگر اینکه فرد استروژن مصرف کند.
اغلب افرادی که دچار اندومتریوز هستند علامتی ندارند. در بین افرادی که علائم و نشانه‌ها را بروز می‌دهند، علامت اولیه درد لگنی است که اغلب با دوران قاعدگی مرتبط است.
علائم و نشانه‌های معمول اندومتریوز شامل موارد زیر می‌شود:
قاعدگی‌های دردناک (دیسمنوره): درد لگنی و کرامپی ممکن است از پیش از قاعدگی شروع شده و طی زمان بدتر شود. همچنین ممکن است بیمار درد کمر و شکم را تجربه کند.
درد در رابطه جنسی: درد حین یا بعد از رابطه جنسی در اندومتریوز رایج است.
درد با حرکات روده یا هنگام تخلیه مثانه: این علامت اغلب طی دوره قاعدگی وجود دارد.
خون ریزی بیش از اندازه: فرد ممکن است گاهی قاعدگی‌هایی با خون ریزی شدید داشته باشد و یا بین قاعدگی‌هایش خونریزی داشته باشد.
نازایی: گاهی، اندومتریوز اولین بار هنگامی که فرد به دنبال درمان نازایی است، تشخیص داده می‌شود.
سایر علائم و نشانه‌ها: فرد ممکن است طی قاعدگی خستگی، اسهال، یبوست، نفخ یا تهوع داشته باشد.
 |
علل اندومتریوز چیست؟
علت دقیق اندومتریوز هنوز مشخص نیست، اما احتمالات زیر مطرح هستند:
قاعدگی عقبگرد: در قاعدگی عقبگرد، خون قاعدگی که شامل سلولهای اندومتریوم است از طریق لوله‌های فالوپ به سمت عقب جریان پیدا می‌کند و به جای اینکه از بدن خارج شود به درون حفره شکم می‌ریزد. این سلولهای اندومتریوم نابجا، به سطح و دیواره‌های ارگان‌های لگن می‌چسبند و در آنجا رشد کرده و مانند بافت طبیعی عمل می‌کنند.
تمایز سلولهای پریتوئن: در تئوری ای که با نام “تئوری القا” شناخته می‌شود، متخصصین بیان می‌کنند که هورمون‌ها و فاکتورهای ایمنی باعث تمایز سلولهای پریتوئن (سلول‌هایی که سطح داخلی شکم را می‌پوشانند) به سلولهای اندومتریوم می‌شوند.
تمایز سلولهای جنینی: طی بلوغ هورمون‌هایی مانند استروژن می‌توانند باعث تمایز سلولهای جنینی (سلول‌هایی که در ابتدایی ترین مراحل رشد هستند) به سلولهای اندومتریوم نابجا شوند.
جانشینی روی اسکار جراحی: بعد از اعمال جراحی نظیر هیسترکتومی (خارج کردن رحم از بدن) یا سزارین، سلولهای اندومتریوم ممکن است به محل برش جراحی بچسبند.
انتقال سلولهای اندومتریوم: رگ‌های خونی یا سیستم مایعات بافتی (لنفاتیک) ممکن است سلولهای اندومتریوم را به قسمت‌های دیگر بدن منتقل کنند.
اختلالات سیستم ایمنی: مشکل در سیستم ایمنی ممکن است بدن را در تشخیص و از بین بردن بافت اندومتریوم نابجا ناتوان کند.
فاکتورهایی که فرد را مستعد ابتلا به اندومتریوز می‌کنند شامل موارد زیر می‌شوند:
- سن بین ۳۰ تا ۴۰ سالگی
- بچه دار نشدن
- شروع قاعدگی در سن کم
- یائسگی دیررس
- چرخه‌های قاعدگی کوتاه (برای مثال کمتر از ۲۷ روز)
- قاعدگی با خونریزی شدید که بیش از هفت روز طول بکشد
- سطوح بالای استروژن در بدن یا مدت زمان طولانی در معرض استروژن بودن
- شاخص توده بدنی کم
- ابتلا یکی از اقوام (مادر، خواهر، خاله، عمه) یا بیشتر به اندومتریوز
- هر بیماری ای که مانع از جریان طبیعی خون قاعدگی به بیرون از بدن شود
- اختلالات ساختاری دستگاه تناسلی و عفونت لگنی
بررسی‌های تشخیصی اندومتریوز
برای تشخیص اندومتریوز و سایر بیماری‌هایی که باعث درد لگنی می‌شوند، پزشکان زنان و زایمان و نازایی از بیمار می‌خواهند علائم از جمله محل درد و زمان شروع درد را توصیف کنند. سپس برخی تست‌ها برای تشخیص آن انجام می‌دهند:
معاینه لگن: طی معاینه لگن پزشک با دست ارگان‌های داخل لگن را از نظر ساختارهای غیرطبیعی مانند کیست‌های دستگاه تناسلی یا اسکارهای پشت رحم لمس می‌کند. اغلب لمس نواحی کوچک حاوی اندومتریوز ممکن نیست مگراینکه باعث ایجاد کیست شده باشند.
سونوگرافی: این تست برای ایجاد تصاویر درون بدن از امواج صوتی با فرکانس بالا استفاده می‌کند. برای گرفتن این تصاویر وسیله ای که مبدل نامیده می‌شود یا روی شکم یا درون واژن (سونوگرافی درون واژن) قرار داده می‌شود. ممکن است برای ایجاد بهترین تصویر از دستگاه تناسلی هر دو نوع سونوگرافی مورد استفاده قرار گیرند. تصاویر یک سونوگرافی استاندارد وجود یا عدم وجود اندومتریوز را به طور قطع مشخص نمی کند، اما می‌تواند کیست‌های مرتبط با اندومتریوز (اندومتریوما) را مشخص کند.
ام آر آی: ام آر آی از میدان مغناطیسی و امواج رادیویی برای ایجاد تصاویر دارای جزئیات از ارگان‌ها و بافت‌های درون بدن استفاده می‌کند. برای برخی از بیماران که برنامه درمانیشان جراحی است، ام آر آی کمک می‌کند که جراح اطلاعات با جزئیات درمورد محل و اندازه بافت‌های نابجای اندومتریوم به دست آورد.
لاپاراسکوپی: پزشک برخی از بیماران را برای انجام عملی که به کمک آن می‌توان درون شکم را دید (لاپاراسکوپی) به جراح ارجاع می‌دهد، در این عمل تحت بیهوشی عمومی، پزشک یک شکاف کوچک نزدیک ناف ایجاد می‌کند و لاپاراسکوپ را که وسیله ای بلند و باریک دارای دوربین کوچکی است وارد می‌کند و علائم بافت‌های اندومتریوم خارج از رحم را جستجو می‌کند. همچنین به کمک لاپاراسکوپی می‌توان اطلاعاتی در مورد محل، میزان گسترش و ابعاد بافت‌های جایگزین شده اندومتریوم جمع آوری کرد و می‌توان نمونه بافتی برای آزمایشات برداشت کرد.
تشخیص افتراقی‌های اندومتریوز
اندومتریوز گاهی با سایر بیماری‌هایی که باعث درد لگنی می‌شوند از جمله بیماری‌های التهابی لگن (PID) یا کیست‌های تخمدان اشتباه می‌شود. همچنین ممکن است با سندرم روده تحریک پذیر (IBS) بیماری ای که باعث دوره‌های اسهال و یبوست و درد شکمی می‌شود، اشتباه گرفته شود. البته ممکن است بیمار هم دچار اندومتریوز و هم IBS باشد و این تشخیص را بسیار پیچیده می‌کند.
بیماری‌های همراه با اندومتریوز
نازایی: اصلی ترین عارضه اندومتریوز اختلال در باروری است. تقریبا یک سوم تا نیمی از زنانی که دچار اندومتریوز هستند، به سختی حامله می‌شوند. برای حاملگی لازم است سلول تخمک از تخمدان آزاد شده و از طریق لوله فالوپ مجاور به سمت رحم حرکت کرده و در مسیر توسط یک اسپرم، بارور شده و به دیواره رحم اتصال پیدا کند. اندومتریوز از طریق انسداد مسیر حرکت تخمک و همچنین از طرق غیرمستقیم مانند از بین بردن تخمک و اسپرم می‌تواند مانع از بارداری شود. با این وجود بسیاری از خانم‌هایی که دچار اندومتریوز هستند، می‌توانند باردار شده و فرزندی سالم داشته باشند، بنابراین پزشکان به افرادی که دچار اندومتریوز هستند توصیه می‌کنند که بارداری را به تعویق نیاندازند، زیرا بیماری طی زمان بدتر می‌شود.
سرطان: سرطان تخمدان با شیوع بیشتری در افراد دچار اندومتریوز اتفاق می‌افتد. اما ریسک سرطان تخمدان در طول عمر بازهم نسبتا پایین است. نوع دیگری از سرطان (آدنوکارسینوم مرتبط با اندومتریوز) نیز می‌تواند در افرادی که دچار اندومتریوز هستند اتفاق بیفتد، اما نادر است.
کیست‌های تخمدان
التهاب
ایجاد بافت اسکار و چسبندگی
عوارض روده ای و مثانه ای
مدیریت و درمان اندومتریوز
درمان اندومتریوز معمولا دارویی یا جراحی است. انتخاب درمان مناسب به شدت علائم و نشانه‌ها و تمایل بیمار به باردار شدن بستگی دارد. معمولا پزشک ابتدا درمان‌های دارویی را پیشنهاد می‌کند و اگر این درمان‌ها شکست خوردند، روش‌های جراحی انجام می‌شوند. هدف از درمان اندومتریوز برطرف شدن علائم و درصورت تمایل بیمار افزایش احتمال باروری است.
داروهای درد: معمولا مسکن‌های بدون نسخه از جمله ضد التهاب‌های غیراستروئیدی مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن سدیم برای کاهش درد کرامپی قاعدگی توصیه می‌شوند.
درمان هورمونی: در مورد افرادی که تمایلی به بارداری ندارند، این درمان درکنار مسکن‌ها پیشنهاد می‌شوند. مکمل‌های هورمونی می‌توانند با کاهش رشد بافت اندومتریوم نابجا و جلوگیری از ایجاد بافت نابجای جدید باعث کاهش یا قطع درد شوند اما درمان دائمی نیستند و با قطع داروها علائم ممکن است بازگردند.
هورمونهای پیشگیری از بارداری: قرص‌ها، پچ‌ها و حلقه‌های واژنی کنترل بارداری به کنترل هورمون‌هایی که هر ماه باعث تشکیل بافت اندومتریوم می‌شوند، کمک می‌کنند. همچنین در بعضی افراد باعث کاهش طول دوره قاعدگی و کاهش خونریزی می‌شود و می‌توانند باعث کاهش و یا قطع درد شوند. از عوارض این داروها می‌توان به تهوع، خونریزی نامنظم، دردناک شدن پستان‌ها و افزایش وزن که گاهی اتفاق می‌افتند، اشاره کرد.
آگونیست‌ها و آنتاگونیست‌های هورمون آزادکننده گنادوتروپین (Gn-RH): این داروها منجر به قطع تولید هورمونهای تحریک کننده تخمدان، کاهش سطح استروژن و جلوگیری از قاعدگی می‌شوند. این کار باعث کوچک شدن بافت اندومتریوم می‌شود. با توجه به اینکه این داروها باعث یائسگی مصنوعی در بدن می‌شوند، مصرف دوزهای پایین استروژن یا پروژستین در کنار آنها از عوارض یائسگی مانند گرگرفتگی، خشکی واژن، خونریزی غیرطبیعی از واژن، خستگی، تغییرات خلق و کاهش تراکم استخوان جلوگیری می‌کند. با توقف مصرف این داروها، قاعدگی و توانایی بارداری بازمی گردند.
درمان با پروژستین: انواع مختلفی از درمان‌های پروژستین وجود دارد از جمله ابزارهای داخل رحمی حاوی لوونورژسترل، ایمپلنت‌های ضدبارداری، آمپول‌های ضدبارداری یا قرص‌های پروژستین، می‌توانند قاعدگی و رشد بافت اندومتریوم نابجا که باعث علائم اندومتریوز می‌شود، را متوقف کنند. عوارض مصرف این داروها شامل دردناک شدن پستان‌ها، نفخ، خونریزی نامنظم رحم، افزایش وزن و افسردگی می‌شود.
مهارکننده‌های آروماتاز: این دسته دارویی تولید استروژن درون بدن توسط تخمدان‌ها، بافت چربی و بافت اندومتریوز را کاهش می‌دهند و ممکن است در کنار پروژستین یا داروهای ضدبارداری هورمونی مورد استفاده قرار گیرند.
جراحی: جراحی در مورد بیمارانی که علائم شدید دارند و یا بیمارانی که دچار انسداد لوله‌ها، روده‌ها یا مثانه َشده باشند و همچنین در مورد بیمارانی که اختلال ساختاری در سیستم تناسلی دارند، می‌تواند درمان انتخابی باشد. جراحی به دو دسته، محافظتی که در آن رحم و تخمدان‌ها حفظ می‌شوند و جراحی مطلق که در آن رحم با یا بدون تخمدان‌ها برداشته می‌شود، تقسیم می‌شود.
جراحی محافظتی: درمورد بیمارانی که به دنبال باردار شدن هستند، جراحی برداشت بافت اندومتریوم نابجا و حفظ رحم و تخمدان می‌تواند به موفقیت درمان کمک کند. در بیمارانی که درد شدید دارند نیز جراحی می‌تواند مفید باشد اما باید توجه داشت که تا ۴۰ درصد ممکن است هم اندومتریوز و هم درد بازگردند. این جراحی اغلب به شکل لاپاراسکوپی و در موارد نادر با گستردگی زیاد به شکل لاپاراتومی انجام می‌شود. به علت احتمال عود مجدد بعد از جراحی، پزشک داروهای هورمونی را برای ادامه درمان توصیه کند.
هیسترکتومی به همراه خارج کردن تخمدان‌ها: پیش از این، خارج کردن رحم (هیسترکتومی) و تخمدان‌ها (اوفورکتومی) به عنوان درمان قطعی اندومتریوز شناخته می‌شد. اما امروزه متخصصین به جای آن به دنبال خروج بادقت و کامل تمام سلولهای بافت اندومتریوز هستند. با خارج کردن تخمدان‌ها، یائسگی اتفاق می‌افتد و با فقدان هورمون‌ها برای برخی از بیماران دردها بهبود می‌یابند اما برای سایرین بافت اندومتریوز باقی مانده باعث ادامه یافتن علائم می‌شود. به علاوه، یائسگی زودرس باعث افزایش خطر بیماری‌های قلبی عروقی، مشکلات متابولیکی خاص و مرگ زودرس می‌شود.خارج کردن رحم (هیسترکتومی) گاهی می‌تواند در افرادی که قصد بارداری ندارند، برای درمان علائمی از جمله خونریزی شدید قاعدگی و قاعدگی دردناک به علت کرامپ‌های رحمی، استفاده شود. حتی در صورتی که تخمدان‌ها دست نخورده باشند، خروج رحم مخصوصا در سن زیر ۳۵ سال می‌تواند باعث مخاطرات سلامتی برای بیمار شود.
درمان ناباروری: درمان‌های ناباروری که تحت نظر متخصص انجام می‌شوند، از تحریک تخمدان‌ها برای تولید تخمک‌های بیشتر تا لقاح خارج رحمی متفاوتند.
درمان‌های خانگی
اگر دردهای دائمی داشتید و یا تا ظاهر شدن اثرات درمان به زمان نیاز است، می‌توانید در منزل کارهایی انجام دهید تا احساس بهتری داشته باشید:
- حمام گرم و حوله گرم می‌تواند به ریلکس شدن عضلات لگن و کاهش کرامپ و درد کمک کند.
- استفاده از داروهای مسکن بدون نسخه که پیشتر اشاره شد.
- کاهش مصرف کافئین و الکل که می‌توانند باعث بدتر شدن علائم شوند.
- ورزش‌هایی مانند پیاده روی می‌تواند باعث کاهش درد شده و با کاهش استروژن باعث بهبود شرایط شوند.
- به دلیل عوارض درازمدت اندومتریوز بهتر است علائم را تحت نظر داشته باشید و درصورت وجود درد غیرقابل تحمل یا خونریزی بیش از حد زیاد به پزشک اطلاع دهید.
- با اینکه مطالعات کمی بر روی درمان‌های کمکی اندومتریوز وجود دارد، برخی بیماران کاهش درد را پس از استفاده از طب سوزنی گزارش کرده اند.
منابع: mayoclinic ، medicalnewstoday ، medicinenet
